8-Tema. Shoralar dáwirindegi ádebiyat

1. Shoralar dáwirindegi ádebiyattaği’ adam obrazı

Haqıyqatına kelgende burında, házirgi zamanda da, adamgershilikti qozğawshı ádebiyat nege bir partiyanıń jılawında ju`riwi kerek? Házirgi du`ńyaju`zilik sheriklik onı qollamay, onıń izine ermey qalğanlığın, onıń awhalsızlığın aytpağanda, ádebiyat óziniń klassikalıq mánisinde, álbette, hesh bir partiyanıń qushağına sıymadı. Al, birneshshe partiya, ádebiyat awqamına sıyıp ketiwi mu`mkin. Óytkeni, ádebiyat pu`tkil adam balasınıń, pu`tkil adamzattıń iygiligi. Al partiya bolsa, belgili bir siyasiy ideologiya átirapına jıynalğan adamlardıń toparı ğana.

Usı máselede, qaraqalpaq ádebiyatında bul metod penen biraz elewli shığarmalar jazılğan emes pe, degen soraw beriliw de mu`mkin. Durıs, sol elewli shığarmalar qatarına qaraqalpaq shayırları, jazıwshılarınıń tvorchestvosınan keltiriw mu`mkin. Olardıń ishinde de bul metodtan keń, oyı tereń, kórkemlik quralı menen oğan sıymaytuğın, realizm tiykarında jazılğan shığarmalar da ushrasadı. Olar, mısalı, Abbaz Dabılovtıń «Bahadır» dástanı, Karamatdin Sultanovtıń «Ájiniyaz» romanı, İbrayım Yusupovtıń «Aktrisanıń ığbalı», «Dala ármanları» poemaları, Jolmurza Aymurzaevtıń «Aygu`l-Abat» draması xaqıyqat real metod penen jazılğan, onda sotsialistlik realizm ushın kózabağa­ baxıtlı zamandı qosıp jibergenligi tereń tu`siniklerge bilinip, olardıń sorpasınıń qosılmay turğanlığın bayqaw qıyın emes.

Belgili alım, jazıwshı Muxtar Áwezov Yaponiyada saparda bolğanda oğan «sotsialistlik realizm» degen ne? dep soraw qoyıptı. Ol: belgili mu`sinshi S.Kónenkov bıyıl «Avtoportret» degen shığarması, yağnıy óz portretin jasağanı ushın Leninlik sıylıqtıń lawreatı boldı, sotsialistlik realizm degenimiz usı degen eken.

Bul tabılğan juwap bolğan. Biraq, onıń sotsialistlik realizmge u`sh qaynağanda sorpası qosılmaytuğını belgili. Ol mu`sinshige barlıq miynetin eske alıp, ol sıylıqtı bergeni anıq. Usınday óz xalqınıń minezin, psixologiyasın, xaqıyqıy tariyxın hár tárepleme su`wretlep, reallıqtı qásterlegen shığarmalar biziń ótkendegi ádebiyatımızda da ushırasadı.

Al sotsializmniń mápine baylanıslı haqıyqatlıqqa qılap qılıp, tariyxtı burmalap onı ruslarğa, yamasa partiyağa jaramsaqlanıw siyasatı ushın paydalanğan shığarmanı tek sotsializmniń hu`rmetine qoyğan, elde bolmağan «xalıq dushpanların» tawıp, xalıqtı klasslarğa bólip, birlikti buzğan, xalıq ishinde joq proletariattı «qallash» degen at penen baylarğa, molla-yishanlarğa qarsı gu`restirgen sotsialistlik realizm metodı, haqıyqatlıqtı durıs hám ob`ektke sáwlelendiriw metodına tuwra kelmeytuğın edi. Sonday-aq, hár qıylı «Xalqımdı xalıq qılğan Ullı Oktyabr` revalyutsiyasınıń basshılarına bağıshlayman» degen sıyaqlı uranlar da ádebiyatqa da, mádeniyatqa da, ruwxıy ósiwge de zálel bolıp, házirgi du`ńya tanımğa qayshı keledi.

Bunday jağdaylar haqqında hu`rmetli birinshi Prezidentimiz İ. Karimovtıń «Bu`gingi ku`nde aldımızda turğan eń áhmiyetli wazıypalardı kóz aldımızğa keltirer ekenbiz, biz eski du`zim dáwirinde insan ómiriniń negizi hám ju`dá áhmiyetli tárepleri, milliy qádriyatlar, tariyxıy dástu`rler, ulıwma insan baylıqları menen esaplaspawshılıq jámiyetimizge qansha-qansha zálel keltirgenin umıtpawımız kerek» degen sózi ádebiyat tarawına totalitarizmniń keltirgen u`lken zıyanın da kózde tutadı.

Házir ğárezsizliktiń bergen erkinligi tiykarında partiyalıq ádebiyat, sotsialistlik realizm ádebiyatı degenler, endi ertek sıyaqlı tu`siniledi. Bul nızamlı, sebebi ázel bastan-aq tábiyiylikten awlaq, jasalmalı nárse bolğanlıqtan onıń ómiri de uzaq bolmawı kerek edi. Bunı Prezidentimiz sózi menen keltirgende: «hár qanday dóretiwshilik u`lgisi, kórkem shığarma klasslıq bolıwı hám qandayda ideyağa, kommunistlik ideologiya máplerine xızmet etiw kerek degen kózqaraslar bu`gin ótmishke aylandı».

Ádebiyattıń sóz óneri ekenligin uğınbay turıp, ol tuwralı aqıllı, bilimli pikir aytıw mu`mkin emes. Endi onı tu`siniwimiz kerek. Biz onı tu`sinip, ótken joldıń qıyırman-shıyırman ekenligin moyınlasaq ğana, biz onıń durıs tariyxın jaza alamız.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxında bunday oylandırarlıq másele jetkilikli. Barımızdı bar, joğımızdı joq demesek, ju`dá ersi bolğan qáteliklerdi moyınlamasaq alğa qaray rawajlana almaymız. Eń qıyını biz ele bárin uğıp, bárin tu`sinip alğan joqpız. Bunıń bári zeyin qoyıp izertlewdi talap etedi.