8-tema. Óndiris shíġínlarí Lekciyaníń jobasí

isbilermenlik 

xızmeti 

oǵan 

sarplanǵan 

qárejetke 

salıstırǵanda qanshelli payda keltiriwi bolıp, onıń nátiyjeligin bildiredi.  

Bul  paydalılıqtıń  salıstırmalı  kórsetkishi  boladı,  sebebi  onıń  absolyut 

kórsetkishi joqarıda keltirilgen jalpı payda muǵdarı esaplanadı. 

Rentabellik payda 

norması  (R

’

)

    dep  te  júrgiziledi.  Bul  paydanı  kapitaldıń  muǵdarına  yamasa 

aǵımdaǵı shıǵınlarǵa salıstırılıp anıqlanadı. 

%

100

.

'

TC

P

R

e

=

 

 

Kárxananıń zıyan kóriwi hám bankrotlıǵı 

Firmalar xızmetinde payda kóriw menen birge zıyan kóriwde ushırasıp turadı. Zıyan 

kóriwdiń  sebepleri  ekige  bólinedi.  Birinshisi  ishki  sebepler,  bular  firmanıń  ózine 

baylanıslı.  Ekinshisi,  sırtqı  sebepler,  bular  firma  xızmetinen  kelip  shıqpaydı,  o lardıń 

aldın alıwǵa firma hálsizlik etedi.  

Ishki  sebeplerge  kerekli  tovarlardı  óz  waqtında  shıǵarıp  bazarǵa  jetkerip  bere 

almawshılıq hám shıǵınlardı kóbeytip jiberiw kiredi. Firma bazar talap etken tovarlardı 

shıǵara  almaǵanda  olardıń  paydalılıǵı  tómen  boladı,  olardı  bazar  kótermey  qoyadı, 

yaǵnıy tovarlardıń bahasına salıstırǵanda sapası tómen bolǵanlıqtan olardı bazar maqul 

kórmeydi, nátiyjede  baha tómenleydi. Soǵan muwapıq dáramat  qısqarıp ketedi,  ortasha 

shıǵınlar ózgermey qalǵan jaǵdayda da baha olardan páseyip ketkenlikten zıyan kóriledi. 

Firmanıń  zıyan  kóriwin  shıǵınlardıń  kóbeyip  ketiwi  de  júzege  keltiredi.  Bunda 

dáramatlar  ózgermesede,  shıǵınlar  tez  ózgergenlikten  olardıń  ortasındaǵı  ayırmashılıq 

kemeyip  baradı  hám  olar  joq  bolǵanda  payda  nolge  túsedi.  Shıǵın  dáramattan  artıp 

ketkende  zıyan  kóriledi.  Aytılǵan  eki  faktordan  birinshisi,  yaǵnıy  bahanıń  páseyiwi 

tiykarǵı  esaplanadı,  sebebi  firma  shıǵınlardı  qadaǵalay  aladı,  biraq  bahalarǵa  tásir  ete 

almaydı,  sebebi  olar  firmanıń  qálewine  qaramastan  bazar  kúshleriniń  tásirinde 

---

qáliplesedi. Sırtqı faktorlar firmanıń ıqtıyarında bolmaǵanlıqtan, olar kútilmegen kúshler 

esaplanadı.  Bulardıń  qatarına  bazar  jaǵdayınıń  birden  ózgeriwi,  firmaǵa  sırttan 

beriletuǵın  járdemniń  toqtatılıwı  hám  salıqlardıń  joqarılap  k etiwi  kiredi.  Bazarda 

resurslardıń  qımbatlawı  shıǵınlardıń  artıwına  alıp  keledi.  Mámleket  tárepinen  firmaǵa 

beriletuǵın  subsidiya  toqtatılsa,  yamasa  shıǵınlardı  qáliplestiriwshi  salıqlar  joqarılatıp 

jiberilse tovarlar firmaǵa qımbatqa túsedi. Tovar bahası  soǵan qarap ózgermegeni ushın 

onı satıwdan kelgen túsim shıǵınlardı qaplawǵa jetpey qaladı.    

Ishki  yamasa    sırtqı  sebeplerge  baylanıslı 

qaplanbaytuǵın

  shıǵınlar  payda  bolsa, 

olar zıyanǵa alıp keledi. Mısalı, firma jańa cex qurıw ushın onıń joybarın islep  shıǵıwǵa 

5 mln. sum sarpladı, biraq ol cextı

 

qurıw ushın pul taba almadı. Eger cex iske túsirilgende 

edi, ol jerde jaratılǵan tovarlardan kelgen dáramat joybardıń shıǵının qaplaǵan bolar edi. 

Biraq bul jaǵday júz bermegenlikten joybar ushın jumsalǵan 5 mln. sum zıyanǵa jazıladı.  

Zıyan kóriw kárxananıń dárhal jabılıwın ańlatpaydı, onıń jabılıwı yamasa jabılmawı, 

zıyandı  qaplaw  imkaniyatına  baylanıslı.  Sebebi  turaqlı  hám  ózgermeli  shıǵınlardıń 

qaplanıwı  birdey  emes,  kárxana  islemegen  jaǵdayda  da  turaqlı  shıǵın  sarplana  beredi. 

Biraq  ózgermeli  shıǵın  sarıplaw  toqtaydı.  Turaqlı  shıǵındı  qarız  alıw  esabınan  qaplaw 

múmkin bolsa hám óndiristi dawam ettiriw esabınan ózgermeli shıǵınlar qaplansa firma 

saqlanıp qaladı. Zıyan normadan artıp ketip bankrotlıq real bolǵa nda firma toqtatıladı.  

Firmanıń toqtatılıwı – jabılıwı

 onıń satıp jiberiliwi yamasa basqa firmaǵa qosılıp 

ketiwin  bildiredi.  Bul  bankrotlıq  dep  júrgiziledi.  Ózbekistan  Respublikası  “Bankrotlıq 

haqqında”ǵı nızamına muwapıq bankrotlıq tómendegishe táriyiplenedi: 

Bankrotlıq  –  firmanıń ıqtıyarındaǵı óziniń materiallıq hám pul qarjıları  onıń 

basqalar  aldındaǵı  tólew  minnetlerin  beriwge  jetpey  qalıwı  nátiyjesinde  jabılıp 

ketiwi. 

Bankrotlıqtıń júz beriwi tábiyiy jaǵday, sebebi báseki gúresinde qolınan is kelgen 

isbilermenler  jeńip  shıǵadı,  uqıpsızlar  jeńiledi.  Sol  tiykarda  ekonomikalıq  tańlaw  júz 

berip, ekonomika isbilermenler qolına ótedi. Bankrotlıq firmanıń bazardan shıǵıp ketiwin 

bildiredi,  biraq  onıń  ornına  basqaları  bazarǵa  kirip  keledi.  Sol  sebepli  firmalar dıń  sanı 

ósip baradı.