8-tema. Óndiris shíġínlarí
Lekciyaníń jobasí
1.
Óndiris shıǵınlarınıń mazmunı, quramı hám túrleri
2.
Kárxananıń pul túsimleri hám paydası. Payda norması hám massası, olarǵa tásir
etiwshi faktorlar
3.
Kárxananıń zıyan kóriwi hám bankrotlıǵı
Bizge málim tovar satıp alıw processinde tutınıwshını eń dáslep tovardıń bahası hám
paydalılıǵı qızıqtırsa, satıwshını óndiris shıǵınları tınıshsızlandıradı. Sebebi kárxanada
shıǵın óndiristiń kólemine tásir etiwshi baslı faktor esaplanadı. Sonlıqtan, firma tovardı
qansha muǵdarda islep shıǵarıw haqqında qarar qabıl etiwden aldın shıǵınlardı analizlep
alıwı tiyis. Shıǵınlar – bul jumsalǵan óndiris faktorları ushın tólem.
Firma yamasa óndiris shıǵınları (
costs of firm
) - tovar hám xızmetler jaratıw hám
olardı satıw menen baylanıslı bolǵan qárejetler.
Kárxana tárepinen óndiriske jumsalǵan barlıq shıǵılardıń puldaǵı kórinisi ónimniń
ózine túser bahasın quraydı.
Sanaat tarawí kárxanalarí aldínda turġan tiykarġí waziypalardan biri – ónim islep
shíġaríwdín ózine túser bahasín tómenletiw. Bul waziypaníń orínlaníwí nátiyjesinde
óndiristi rawajlandíríwġa hám xalíqtíń turmís dárejesin kóteriwge imkaniyat jaratíladí.
Óndiris shıǵınların túrli belgilerine qaray hár tárepleme toparlarǵa ajıratıw múmkin:
Shıǵınlardıń payda bolıw tarawına qaray: óndirislik shıǵınlar hám aylanıs
shıǵınlarına bólinedi.
Tovarlardı óndiriw menen baylanıslı shıǵınlar óndirislik shıǵınlardı payda etedi.
Firmanıń óndirislik shıǵınlarınıń quramına shiyki-zat, tiykarǵı hám járdemshi materiallar,
janılǵı hám energiya qárejetleri, tiykarǵı kapitaldıń amortizaciyası, xızmet haqı, sociallıq
qamsızlandırıw ajıratpaları, procent tólemleri hám basqalar kiredi.
Tovarlardı satıw processi menen baylanıslı bolǵan hám tovarlardı islep
shıǵarıwshıdan tutınıwǵa jetkerip beriwge shekem sarplanatuǵın shıǵınlar aylanıs yamasa
kommerciyalıq shıǵınlar dep júrgiziledi. Bul shıǵınlar eki toparǵa bólinedi: qosımsha
aylanıs shıǵınları hám sap aylanıs shıǵınları. Qosımsha aylanıs shıǵınlarına tovarlardı
oraw, qadaqlaw, sortlarǵa ajıratıw, transportqa júklew, túsiriw hám saqlaw shıǵınları
kiredi. Bul shıǵınlar óndiris shıǵınlarınıń dawamı esaplanıp, tovardıń qunına kiredi hám
onıń qunın joqarılatadı.
Sap aylanıs shıǵınları tovarlardı satıw menen baylanıslı bolıp, satıwshınıń xızmet
haqısı, marketing (tutınıwshılardıń talabın úyreniw), reklama sıyaqlı shıǵınlardan ibarat
boladı.
Resurslardı tartıw deregine qaray: sırtqı shıǵınlar hám ishki shıǵınlarǵa bólinedi.
Sırtqı shıǵınlar kárxana tárepinen zárúr resurs hám xızmetlerdi sırttan tólew
tiykarında tartıw ushın sarplanǵan shıǵınları esaplanadı. Bul shıǵınlar resurslardı sırttan
tartıw nátiyjesinde júzege keledi. Bunday shıǵınlarǵa jallanba islewshilerdiń xızmet haqısı,
shiyki zat hám materiallar ushın tólemler, kredit ushın procent tólemleri, ijaraǵa alınǵan
jer ushın renta, transport xızmeti hám basqa hár qıylı xızmetler ushın tólemler kiredi. Sırtqı
shıǵınlar tólew hújjetleri menen rásmiylestiriledi, sol sebepli bul shıǵınlar buxgalteriyalıq
shıǵınlar dep te júrgiziledi.
Ishki shıǵınlar kárxananıń ózine tiyisli bolǵan resurslardan paydalanıwı menen
baylanıslı shıǵınlar esaplanadı. Bunday shıǵınlarǵa tiykarǵı kapitaldıń amortizaciyası, ijara
haqı, qarız pul qarjıları hám procentleri, normadaǵı payda sıyaqlı shıǵınlar kiredi.
Óndiris kóleminiń ózgerisine tásir etiwine qaray: turaqlı shıǵınlar hám ózgermeli
shıǵınlarǵa bólinedi.
Turaqlı shıǵınlar (FC - fixed costs). Bular sonday shıǵınlar, olardıń muǵdarı
óndiristiń az yamasa kóp bolıwına qarap ózgermeydi, al shıǵınıń muǵdarı qanday bolsa,
solayınsha qalaberedi. Turaqlı shıǵınlarǵa ádette amortizaciya ajıratpası, turaqlı jumısqa
alınǵanlardıń xızmet haqısı, ijara haqı, kárxana múlkin qamsızlandırıw pulı, bankke
beriletuǵın procentler sıyaqlılar kiredi.
Ózgermeli shıǵınlar (VC - variable costs). Bular sonday qárejetler, olardıń muǵdarı
qansha ónim islep shıǵarılıwına qarap ózgerip turadı. Ózgermeli shıǵınlarǵa shiyki-zat hám
materiallar, janılǵı, elektr energiyası, islewshilerdiń xızmet haqısı sıyaqlı shıǵınlar kiredi.
Turaqlı hám ózgermeli shıǵınlardıń jıyındısı jámi shıǵınlardı (TC -total costs) payda
etedi:
TC = FC + VC.
Firmanıń shıǵın sarıplaydan maqseti payda alıwdan ibarat. Sonlıqtan onı jámi
shıǵınlardıń ózi emes, al olardıń ne beriwi qızıqtıradı. Firma ushın bir tovardıń qanshaǵa
túsiwi, ol satılǵanda qansha payda keliwi, tovarlar kóbeyttirilgende payda qanshaǵa artıwı
áhmiyetli. Sol tárepi boyınsha ortasha shıǵınlar oǵada áhmiyetli boladı.
Ortasha shıǵınlar (AC - average costs) – bul ónim hám xızmet birligi ushın sarplanǵan
qárejet.
Q
TC
AC
=
;
Q
VC
AVC
=
Kárxana paydanı arttırıw ushın óndiristi kóbeytiwge umtıladı. Biraq bunıń ushın
qosımsha túrdegi óndiris paydalı bolıwı kerek.
Bul bolsa qosımsha óndiristiń shıǵınına baylanıslı. Ekonomikada marjinal (sońǵı
qosılǵan) shıǵın degen túsinik te bar.
Marjinal shıǵınlar (
MC - marginal costs)
- qosımsha túrdegi sońǵı ónim hám xızmet
birligi ushın ketetuǵın qosımsha shıǵın.
Marjinal shıǵın (MC - Marginal costs) qosımsha óndiris qanshaǵa túsiwin bildiredi.
Marjinal shıǵındı (MC) anıqlawda jámi shıǵınlardıń ózgeriwi ónim muǵdarınıń ózgeriwi
menen salıstırıladı.
bul jerde:
