8-мавзу. Умумий фаровонлик давлатининг ривожланиши ва инқирозга учраши

Неолиберал дастурлар ва умумий фаровонлик давлати танқиди

Умумий фаровонлик давлати юксалишининг ўн йилликларидан кейин унинг шаънига турлича танқидий фикрлар айтила бошлади. Сиёсатчилар ва экспертлар фаровонлик давлати инқирозининг турлича сабабларини келтирдилар.

Француз файласуфи Мишель Фуко де Франс Коллежида 1978-1979 ўқув йилида ўқиган маърузаларида фаровонлик давлати назарияси ва кейнсча иқтисодиёт модели нуқтаи назаридан неолиберал ҳукумат фаолиятининг танқидий таҳлили билан чиқди.
Энг аввало, Фуко: “Фаровонлик иқтисодиёти шароитидаги ижтимоий сиёсат ўзида нимани мужассамлаштиради?” деган саволни қўйди. Биринчидан, ижтимоий сиёсат “ҳосилавий иқтисодий жараёнлар”га тескари бўлиб, бу жараёнлар жамиятга бузғунчи таъсир кўрсатади ва кишилар ўртасида тенгсизликка олиб келади. Иккинчидан, фаровонлик иқтисодиётида истеъмолнинг умумлашуви (шу жумладан, тиббий, маданийлашган истеъмол) юз беради. У жамоавий бўлиб қолади. Ва учинчидан, ижтимоий сиёсат олиб бориш иқтисодий ўсиш ва давлатнинг кучайиши шароитида тақдим этилаётган “мукофот ва компенсациялар” саҳоватлироқ, сиёсатнинг ўзи эса “фаолроқ ва интенсив” бўлади¹⁷.
Кейинроқ Фуко ижтимоий сиёсатнинг неолиберал танқидини амалга оширади. Биринчидан, ижтимоий тенгсизликни ўзининг мақсади қилиб қўйган ижтимоий сиёсат табақалашув ва рақобат тамойилига асосланган иқтисодиётда қўлланила олмайди: нарх механизмига, умуман, эгалитаризм натижасида эмас, балки ҳар қандай рақобат механизмига хос бўлган ва тебранишлар орқали тарқалаётган табақалашув ўйини билан эришилиб, улар фақат ўйнаши мумкин бўлган шароитдагина ўз вазифасини бажаради¹⁸. Бошқача айтганда, иқтисодий жараёнлар натижаларини қоплашга уринадиган ижтимоий сиёсат рақобат механизми асосига қурилган бозор иқтисодиётига зид келади.
Иккинчидан, ижтимоий сиёсат истеъмол ва даромадларни умумлаштириш асосига қурилмаслиги керак. Аксинча, хусусийлаштириш самаралироқ восита бўлади. Давлат ва жамият индивидларни турли хавфлардан чегаралай олмайди ва чегараламаслиги керак. Давлатдан индивидлар қарилик ва ўлим каби яшаш хатарларидан ёки яшаш муқаррарлигидан суғурталана олишлари учун уларни юқори даромадлар билан таъминлаш талаб этилади¹⁹. Шундай қилиб, давлат яна индивидлар ўртасида даромадларни қайта тақсимлашни амалга оширмаслиги керак, ҳар бир индивид даромадини ўстириш учун ундан зарур шароитлар яратиш талаб этилади. Ушбу вазиятда хусусий мулк асосий восита ҳисобланади. Неолиберализм “социалистик ижтимоий сиёсат” ўрнига “якка ижтимоий сиёсат” ни кўзда тутади. Давлатнинг мақсади – ҳар бир кишига ўзига хос иқтисодий макон тақдим этиш бўлиб, унинг доирасида ўзи ҳақида ғамхўрлик қила олади ва хатарларга қарши тура олади²⁰.
Фукога кўра, неолиберализм нуқтаи назаридан умумий фаровонлик давлати танқидининг моҳияти шундан иборатки, индивид маълум иқтисодий ва ижтимоий шароитларда ўзига муносиб турмушни таъминлаши керак: ...индивид шунчаки якка тартибда, ёки ўзаро ёрдам орқали, ёки яна қайсидир тарзда заҳиралар мажмуига ҳам эга бўлади”²¹.