8-mavzu: temperaturani o’lchash usullari va asboblari. Reja

 4
ni o‗q
 3
atrofida aylantiradi.
3.3-rasm
. Yassi plastinkali bimetall termometrning tuzilish sxemasi. 
Strelka shkala 5 da o‗lchanayotgan temperatura qiymatini ko‗rsatadi. 
Bimetall plastinka qo‗llanilganda o‗lchashning yuqorigi chegarasi pastki plastinka 
tayyorlangan materialning qayishqoqligi chegarasi bilan chegaralanadi. Sezgir elementlar sifatida 
yoysimon yoki vintsimon spirallar qo‗llaniladi. Bimetall termometrlar bilan temperaturani o‗lchash 
chegarasi –150°C dan +700°C gacha, xatosi 1...1,5%. Bu turdagi termometrlar temperaturani 
ma‘lum darajada avtomatik ravishda saqlash va signalizatsiya uchun qo‗llaniladi. 
Termoelektrik termometrlar. Nazariy asoslar va termoelektr zanjirlar. 
Temperaturani o‗lchashning termoelektr usuli termoelektr termometr (termopara) termo 
EYUK ining uning temperaturasiga bog‗liqlngiga asoslangan. Bu asbob —200° S dan 
+2500° S gacha bo‗lgan temperaturalarni o‗lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy-
tekshirish ishlarida keng qo‗llaniladi. 
Termoelektr termometrlar yordamida temperaturani o‗lchash 1821 yilda Zeebek 
kashf etgan termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisaning temperaturalarni o‗lchashda 
qo‗llanilishi ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida 
temperaturalar farqi hisobiga hosil bo‗ladigan EYUK effektiga asoslangan. Har xil 
A
va V 
o‗tkazgichlardan iborat zanjirni ko‗rib chiqamiz (3.4-rasm). Termoparaning 
o‗lchanayotgan muhitga tegib turgan joyi kavsharlangan uchi 1 (issiq ulanma), o‗zgarmas 
t
0
temperaturali muhitdagi joyi
 2
esa erkin uchi (sovuq ulanma) deyiladi.
 
A
va
V 
o‗tkazgichlar termoelektrodlar deyiladi. Bunday kavsharlangan 
o‗tkazgichlar esa termopara deb ataladi, ularda hosil bo‗ladigan elektr yurituvchi kuch 
termoetektr yurituvchi kuch (TEYUK) deyiladi. TEYUK hosil bo‗lishining sababi erkin elektronlar 
zichligiko‗proq metallning erkin elektronlar zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. SHu 
paytda ikki xil metallning birikish joyida paydo bo‗ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko‗rsatadi. 
Elektronlarning diffuzion o‗tish tezligi elektr maydon ta‘sirida ularning qayta o‗tish tezligiga teng bo‗lganda 
harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu muvozanatda