8 Mavzu. Referat. Taqriz matni. Annotatsiya yozish 2- topshiriq

8 - Mavzu. Referat.Taqriz matni. Annotatsiya yozish

2- topshiriq. Ma’mun akademiyasida xizmat qilgan yirik olimlar haqida yozma ma’lumot tayyorlang.

Xorazm maʼmun akademiyasi asosini quyidagi olimlar tashkil etgan: Abu Nasr Mansur ibn Ali ibn Iroq al Jaʼdiy (10-asr - 1034), Abulxayr ibn Hammor (941 - 1048), Abu Saxl Iso ibn Yahʼyo al Masihiy al Jurjoniy (970—1011), Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali al Husayn ibn Abdulloh ibn Sino, Abu Ahmad ibn Muhammad ibn Yaʼqub ibn Miskavayh (1030 y. v.e.), Abu Mansur Abdulmalik ibn Muhammad ibn Ismoil as Saolibiy an Naysaburiy (961 -1038), Ahmad ibn Muhammad as Sahriy (1015 y.v.e.), Abu Ali al Hasan ibn Horis al Hububiy al Xorazmiy (10-11-asrlar), Abu Abdulloh Muhammad ibn Homid al Xorazmiy (10-11-asrlar) va boshqa. Xorazm Mamun akademiyasi olimlari Yunoniston, Yaqin va Oʻrta Sharq, Hindiston ilm fan yutuqlarini ijodiy, tanqidiy oʻrganib, uni yanada yuksak bosqichga koʻtarganlar. Akademiya aʼzolarining aksariyati olim sifatida Markaziy Osiyoda shakllanganlar. Ularning ilmiy faoliyati, asarlari tufayli Qadimgi Xorazm badiiy sanʼati, adabiyoti, astronomiyasi, matematikasi, sug‘orish madaniyati yutuklari jahon tamadduni xazinasiga kirgan va butun insoniyat manfaatlariga xizmat qila boshlagan. Abu Nasr ibn Iroq, astronomiyaga doir ilmiy asarlari tufayli "Batlimusi soniy" ("Ikkinchi Ptolemey") degan faxriy nom olgan. Abulxayr ibn Hammor mantiq, falsafadan tashqari tabobatda ham juda mashhur boʻlgani uchun "Buqroti soniy" ("Ikkinchi Gippokrat") laqabiga sazovor boʻlgan. Abu Sahl al Masihiy tabib, Ibn Sinoning ustozi boʻlgan. Akademiya rahbari Abu Rayhon Beruniy fanning deyarli hamma sohalari bilan shugʻullangan. Uning geodeziya va matematika sohalari boʻyicha asarlari bugun ham dolzarbdir. Beruniy Oʻrta Osiyoda birinchi boʻlib, tibbiyotga oid "Kitob as Saydana fit tib" ("Tabobatda dorishunoslik kitobi") asarini yozgan. Beruniy Amerika qitʼasi mavjudligini yevropalik olimlardan taxminan 450 y. oldin aytib oʻtgan. Uning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida qadimgi xalqlar (yunonlar, eroniylar, sugʻdiylar, xorazmiylar va boshqalar) ning yil hisoblari, bayramlari va mashhur kunlari, urfodatlariga oid qimmatli maʼlumotlar toʻplangan. Xorazm maʼmun akademiyasining yana bir zabardast qomusiy olimi Ibn Sino jahon fani taraqqiyotiga ulkan hissa qoʻshgan. Xususan, uning "Tib qonunlari" asari butun dunyoga mashhur boʻlgan. Xorazmda Ibn Sino, asosan, matematika va astronomiya bilan shugʻullangan. Olimning Aristotel taʼlimoti xususida Beruniy bilan va oʻzining shogirdi Baxmanyor bilan yozishmalari tarixda mashhurdir. Bu yozishmalar savol javob tarzida bo‘lib, unda Beruniy va Ibn Sino fazo, issiqlikning tarqalishi, jismlarning issikdan kengayishi, nurning aks etishi va sinishi kabi masalalarda ilmiy munozara olib borganlar. Ibn Sino xorazmshoxlar vaziri Abul Husayn as Sahliy bilan doʻstlashib, unga atab alkimyoga oid "Risola aliksir" ("Iksir haqida risola") asarini yozgan. Xorazm maʼmun akademiyasi olimlari Xorazm tabiati, iqlimi, sugʻorish tizimi, mineralogiyasi, yer osti suvlari, Amudaryo deltasining tarixi, korizlar qurish orqali tuproqni tozalash yoʻllarini tadqiq etishgan. Akademiya aʼzolaridan Abu Bakr al Xorazmiy, tabib Abul Faraj ibn Hindu sheʼriyatda yuksak mahoratga erishganlar. Xorazm tarixi, dinlari, taqvimi, bayramlari, urf-odatlari, yozuvi, milliy qadriyatlari haqidagi qimmatli maʼlumotlar ularning faoliyati tufayli bizgacha yetib kelgan. Ularning oʻzlariga xos shiori: "Ilm — insonlar hojatini chiqarmoqlikka xizmat qilsin", — deya atalgan edi. Xorazm maʼmun akademiyasi olimlariga ilmda qatʼiylik xos boʻlgan. Aristotel yoʻl qoʻygan koʻp xatolar tekshirishlar davomida tuzatilgan, qutbdagi davomiy tun va kunlar masalasi osonlik bilan falakiyot fani nuqtai nazaridan tushuntirilib, yechilgan. Beruniy qayd etishicha, qadimda Xorazm astronomlari yulduzlar joylashish tartibini arablardan koʻra yaxshiroq bilishgan. Xorazmshoh Maʼmun ibn Maʼmun (Maʼmun II) saroyidagi olimlar shuhrati oʻz davrida uzoq, ulkalarga tarqalgan. Bu esa Mahmud Gʻaznaviyning gʻashiga tekkan. U uyushtirgan suiqasd natijasida 1017 yilning bahorida Maʼmun II o‘ldirilgan va o‘sha yilning iyunida kuyovi uchun qasos olish bahonasi bilan Mahmud Gʻaznaviy Xorazmga bostirib kirgan. Katta qirgʻin va talan-tarojliklar natijasida Xorazm maʼmun akademiyasi faoliyati tugatilgan va bu yerdagi olimlarning ko‘pchiligi Gʻaznaga majburan olib ketilgan.

3- topshiriq.“Tushunchalar asosida matn tuzish” metodi bo‘yicha matn tuzish. Quyida berilgan kalit so‘zlar yordamida matn yarating. Kalit so‘zlar: Pifagor, tenglik,matematik, kasr sonlar, uchburchak, teorema, katet, gipotenuza, kvadrat, bo‘lish, ko‘paytirish, qo‘shish, ayirish, tub sonlar.

Matematika aniq mushohadalarga ega bo‘lgan fan hisoblanadi. Matematikaga bir nechta misol keltirish mumkin: Matematikada hisoblashni bajarish uchun asosiy to‘rtta amal bor. Bular qo‘shish , ayirish , ko‘paytirish va bo‘lish hisoblanadi. Bular matematikaning asosini tashkil etadi. Matematikaning yana bir aososiy qismi kasrlar hisoblanadi. Kasr bu ma’lum bir qismning ulushi hisoblanadi (masalan ¼ to‘rtdan bir qismi) . Geometriyaning asosiy bo‘g‘ini Pifagor teoremasidir. Pifagor teoremasi - toʻgʻri burchakli  uchburchak tomonlari haqidagi teorema. Unga koʻra, agar toʻgʻri burchakli uchburchak tomonlari bir xil masshtabda oʻlchangan boʻlsa  katetlar  uzunliklari kvadratlari yigʻindisi gipotenuza uzunligi kvadratiga teng. {\displaystyle a^{2}+b^{2}=c^{2}}.. Pifagor teoremasiga , asosan , toʻgʻri burchakli uchburchak katetlariga yasalgan kvadratlar yuzalarining yigʻindisi gipotenuzaga yasalgan kvadrat yuzasiga teng.