8-мавзу. Мантиқий тўҒри фикрлаш ва ҳУҚУҚий асослашнинг юрист фаолиятидаги роли

ЮРИДИК ФАОЛИЯТДА ДЕДУКТИВ, ИНДУКТИВ ВА АНАЛОГИЯ БЎЙИЧА ХУЛОСА ЧИҚАРИШНИНГ АҲАМИЯТИ


Тафаккурнинг асосий мантиқий шакллари – тушунча, ҳукм ва хулоса чиқариш ҳисобланади.
Хулоса чиқаришда мантиқнинг маълум қоидалари ёрдамида янги билим келтириб чиқарилади.
Хулоса чиқариш дедуктив, индуктив ва аналогия бўйича хулоса чиқариш турларига ажратилади.
Дедуктив хулоса чиқаришга кўра маълум бўлган билим орқали номаълум билим келтириб чиқарилади. Дедуктив хулоса чиқаришда умумийликдан хусусийликка қараб борилади.
Дедукция (лот. “deductio” – “хулоса чиқариш”) мантиқ қоидалари асосида хулоса чиқариш демакдир.
Юридик амалиётда дедуктив хулоса чиқаришда аллақачон олинган факт ва далилларни мантиқий жойлаштириш йўли билан асослаш орқали хулоса чиқарилади. Инглиз ёзувчиси Артур Конан Дойл “дедукцияга хулоса чиқариш санъати”, дея таъриф берган ва ўз асарлари орқали буни исботлаган.
Масалан;
Ўзбекистон Республикасининг барча фуқаролари билим олиш ҳуқуқига эга.
А.Обидов – Ўзбекистон Республикаси фуқароси.
А.Обидов билим олиш ҳуқуқига эга.

Ҳамма мевалар соғлиқ учун фойдали.

Банан – мева.
Банан соғлиқ учун фойдали.

Гумон қилинувчи ҳимоя ҳуқуқига эга.

М.Толипов – гумон қилинувчи.
М.Толипов ҳимоя ҳуқуқига эга.


Индуктив хулоса чиқаришда хусусийликдан умумийликка қараб борилади.
Индукция лот. “inductio” – “тўғрилаш”, “тартибга келтириш”, деган маънони англатади.
Индуктив хулоса чиқаришда нарса ва ҳодисаларга хос бўлган хусусиятлар кузатиш ва тажриба ўтказиш орқали бирма-бир ўрганилиб, бирор хусусиятнинг ана шу синфга хослиги тўғрисида умумий хулоса чиқарилади. Нарса ва ҳодисалар нисбатан кўпроқ ўрганилган бўлса, хулосанинг аниқлик даражаси ҳам анча юқори бўлади ёки аксинча.
Масалан;
Эман – баргли дарахт.
Қайн – баргли дарахт.
Тол – баргли дарахт.
Ҳамма дарахтлар баргли.


Обь – қишда музлайди.
Енисей – қишда музлайди.
Лена – қишда музлайди.
Сибирдаги ҳамма дарёлар қишда музлайди.


К.Роналдо – чаққон.
Х.Магуайр – чаққон.
Э.Кавани – чаққон.
К.Роналдо, Х.Магуайр, Э.Кавани – футболчи.
Манчестр Юнайтед футболчилари чаққон.