8-mavzu. Kimyo va oziq-ovqat sanoati korxonalari sarflari, ularning mohiyati, strukturasi va tasnifi

Mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilish usullari
Harajatlar hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilish usuli deganda mahsulotning haqiqiy tannarxini belgilashni va mahsulot tannarxini shakllantirish jarayo-ni ustidan nazorat qilish uchun zarur axborotni ta’minlay-digan, ishlab chiqarish xarajatlarini hujjatlashtirish va xd^sobda aks ettirish usullari majmui tushuniladi.
Mahsulot turi, uning murakkabligi, ishlab chiqarishni tashkil etish turi va xususiyatiga bog‘liq xrdda sanoat kor-xonasida mahsulot tannarxini kalkulyasiya qilishning quyidagi asosiy usullari qo‘llaniladi: oddiy (bir bo‘lim-li), bo‘limli, buyurtmali va normativ usullar.
Oddiy usul. Sanoatning qazib chiqaruvchi tarmoqlari, elektrostansiyalar, kimyo sanoati va qurilish materiallarining ba’zi ishlab chiqarishlari va ushbu korxonalar ish-lab chiqarishning ommaviy tusdaligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning bir yoki bir necha turlari, texnologiya jara-yonining qisqa davrdaligi va ko‘pchilik hollarda tugallan-magan ishlab chiqarishning yo‘qligi bilan tavsiflanadi.
Ushbu usul bo‘yicha xarajatlarni hisobga olish ob’ekti bo‘lib ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi, u bir qator hollarda bosqichlarga bo‘linadi. SHu munosabat bilan mod-dalar nomenklaturasiga ham o‘zgartishlar kiritiladi, unda ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi: barcha xara-jatlar odatda bevosita bo‘lgani sababli ularni iqgisodiy elementlar bo‘yicha aks ettirish imkoniyati mavjud.
Oddiy usulda tannarxni kalkulyasiya qilish:

Mahsulot turlari	Bir oyda chiqaril gan mah-sulotlar soni	Mahsulo birligi-ning re-jadagi tannarxi, so‘m	Haqiqatda ishlab chiqarishga rejadagi xarajatlar, so‘m	Taqsimlash koeffitsi- enti	Haqiqiy xarajatlar, so‘m	Mahsulo birligi uchun xarajat-lar, so‘m
A maxsuloti	100	1 500	150 000	1,244	186 600	1866,0
B mahsuloti	300	450	135 000	1,244	167 940	559,8
V maxsuloti	800	2260	1 808 000	1,244	2 249 160	2811,5
			2 093 000	1,244	2 603 700

Keltirilgan hisob-kitobda avvalo koeffitsient aniqlanadi, u haqiqiy xarajatlar umumiy summasining reja-dagi xarajatlar umumiy summasiga nisbati sifatida xisoblanadi:
2603700 : 2093000 = 1,244
So‘ngra, ishlab chiqarishga haqiqiy xarajatlarning umumiy summasi (2603700 so‘m) ularning rejadagi xarajatlar summasidagi hissasiga muvofiq ravishda A, B, V mahsulotlari o‘rtasida taqsimlanib, mahsulot ishlab chiqarishning tannarxi belgilanadi.
A mahsuloti bo‘yicha hisob-kitob quyidagicha ko‘rinish oladi: 150000 x 1,244 = 186600 so‘m.
B mahsuloti bo‘yicha:
135000 x 1,244 = 167940 so‘m.
V mahsuloti bo‘yicha:
S 1808000 x 1,244 = 2249160 so‘m.