8-mavzu. Kimyo va oziq-ovqat sanoati korxonalari sarflari, ularning mohiyati, strukturasi va tasnifi

5. Mahsulot tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari
Maxsulot tannarxini pasayishi ishlab chiqarish samaradorligining o‘sishida asosiy ko‘rsatkichdir. Sanoatda foyda o‘sishini 2/3-ni ishlab chiqarish sarflarining kamayishi va 1/3-ni ishlab chiqarish hajmining ortishi ta’minlaydi.
Tannarx kamayishi pul kredit tizimini kuchaytirishga, ulgurji va chakana narxlarni pasayishiga manbaa bo‘ladi.
Tannarx pasayishini tavsiflovchi ko‘rsatkich bu 1 so‘mlik tovar maxsulotiga ketgan sarflar (tiyinda):

S=(t/n)/M_t

t/n – maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi, ming so‘m;

M_t – tovar maxsulotning hajmi, ming so‘m.

1 so‘mlik tovar maxsulotiga ketgan sarflar o‘zgarishi o‘tgan yilga nisbatan %-da xisoblanadi.

O‘_s=((S_j-S_o‘)*100)S_o‘

Bu erda:
S_j va S_o‘ – 1 so‘mlik tovar maxsulotiga ketgan o‘tgan va joriy yildagi sarflar (tiyin).
Sarflar darajasi va maxsulot tarxani kamayishiga turli xil faktorlar ta’sir ko‘rsatadi:

• 
  asosiy ishlab chiqarish fondlardan foydalanish darajasi;
  
• 
  mexnat unumdorligining o‘sishi;
  
• 
  moddiy resurslar sarfining solishtirma norma;
  
• 
  ishlov beriladigan xom ashyoning sifati;
  
• 
  maxsulot assortimentining o‘zgarishlari;
  
• 
  ishlab chiqarish chiqindilardan ratsional foydalanish;
  
• 
  xom ashyo, materiallarning narxini o‘zgarishi;
  
• 
  transport tariflari;
  
• 
  xo‘jalik mexanizmining taqomillanishi va x.k.
  

Kimyo va oziq-ovqat maxsulot tannarxi pasayishida eng muxim manbaa bo‘lib moddiy resurslarning tejalishi xisoblanadi. Kimyoviy ishlab chiqarishlar uchun o‘rtacha moddiy resurslar sarfining 1%-ga pasayishi tannarxni 0,6±0,8 %-ga kamayishini ta’minlaydi.
Kimyo va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari xom ashyoni tashish va saqlash davrida, xamda uni sifati pasayishi natijasida ancha-muncha zarar ko‘radilar. Qishloq xo‘jalik xom ashyoni sifati maxsulot tannarxiga bevosita ta’sir etadi (shakar lavlagida shakar).
Qishloq xo‘jalik xom ashyoni saqlash turlarini takomillash optimal rejimga rioya qilish, kimyoviy vositalarni qo‘llash xom ashyoni yo‘qotmasdan, saqlab qolishga imkon berib, xom ashyo va materiallar sarfini kamayishini ta’minlaydi.
Ustama xarajatlarni kamayishi korxonalarda rekonstruksiya va texnik yangilash orqali ishlab chiqarish xajmlarni ko‘paytirish fondlardan yanada unumliroq foydalanish, xizmat ko‘rsatish va boshqarish bo‘yicha xarajatlarni kamaytirish xam buncha asos bo‘ladi. Ustama xarajatlarni 1%-ga kamaytirish tannarxi 0,15-0,2 %-ga pasaytirishga imkon beradi.
Mexnat unumdorligini o‘stirish natijasida (albatta u ish xaki o‘sishidan ustun bo‘lmog‘i shart) xam maxsulot tannarxi ish xaki sarflarning kamayishi evaziga pasayadi. Masalan, ish xaki 1%-ga kamayganda (asosiy ishchilar) tannarx taxminan 0,05%-ga pasayadi.
Tannarx o‘zgarishi va darajasiga eng asosiy ta’sir etuvchi faktor – ishlab chiqarish texnik darajasini ko‘tarish (yangi va taqomillashtirilgan texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tadbiq etish, ishlab chiqarish jarayonlarni mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashtirish, yangi tur xom ashyo, quvvatlarni joriy etish va x.k.):

• 
  Mexnat va ishlab chiiy asosida tashkil qilish takomillashtirish – ishlab chiqarishda boshqaruvni takomillash, xizmat ko‘rsatish (boshqarish) normalarni oshirish, xizmat ko‘rsatish chegarasini kengaytirish, ish vaqtining bexuda sarflarini kamaytirish, brak bo‘yicha zararlarni kamaytirish va x.k.
  
• 
  xisob texnikasini tadbiq etish;
  
• 
  Sanoat korxonalarini ratsional joylashtirish;
  
• 
  Ishlab chiqarilayotgan maxsulot xajmi va strukturasini o‘zgartirish;
  
• 
  Tabiiy resurslardan unumliroq foydalanish va x.k.