|
Qizilo‘ngachda ovqatning siljib borishi.Ovqat luqmasi qizilo‘ngachning boshlang‘ich qismiga kirishi bilan uning muskullari qisqarib, ovqat me’daga itariladi. Qizilo‘ngach xarakatlari yutish apparatining harakatlariga bog‘liq. Odamda o‘tkazilgan kuzatishlar shuni tasdiqlaydi. Qizilo‘ngachni qirqib qo‘yish operatsiyasidan so‘ng unga bevosita ovqat quyilsa, tekshirilayotgan kishi yutish harakatini qilgandagina ovqat siljiy boshlagan. Qizilo‘ngach muskullari har bir yutish harakatida refleks yo‘li bilan qisqaradi. Muskullar qisqarishi qizilo‘ngachning yuqori qismida vujudga keladigan va u bo‘ylab tarqaladigan to‘lqin xarakterida bo‘ladi. Bunda qizilo‘ngachning halqa shaklida yotgan muskullari (yuqoridagi uchdan bir qismida ko‘ndalang-targ‘il muskullar, pastki uchdan ikki qismida - silliq muskullar) ketma-ket kisqarib, ovqat luqmasini yuqoridan pastga siljitadi (2-rasm). Qattiq ovqat qizilo‘ngachdan o‘rta hisobda 8-9 sekund ichida o‘tib oladi. Suyuq ovqat tezroq (1-2 sekundda) o‘tadi. Bunda og‘iz bo‘shlig‘idan halqumga va qizilo‘ngachga kuch bilan otilib tushadigan suyuqliqning guyo uzluksiz ustuni vujudga keladi. Bunda qizilo‘ngach qisqarmasa kerak. Qizilo‘ngach n. vagus-dan innervatsiya oladi, bu nerv ta’sirlanganda qizilo‘ngach harakatga keladi. Ikkala nn. vagus qirqilganda qizilo‘ngach xarakatlari qisman falajlanadi. Mushuklar ustida o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, adashgan nervlar qirqilgandan 9-24 soat keyin qizilo‘ngachning silliq muskul tolalaridan tarkib topgan o‘rta va pastki qismlari yana harakatga keladi, uning ko‘ndalang-targ‘il muskullardan tuzilgan yuqori qismi esa falajlanganicha qoladi. Ehtimol, qizilo‘ngachning pastki
qismidagi silliq muskullar orasida nerv hujayralari borligidan, bu qismi yana xarakatga kelsa kerak. Simpatik nervlarning ta’sirlanishi ham qizilo‘ngach muskullarini qo‘zg‘atadi. YUtish harakatlari bo‘lmaganda me’daga kirish qismi (kardia) berk turadi. Ovqat qizilo‘ngachdan o‘tayotganda uni cho‘zadi va me’da og‘zi (kardia) refleks yo‘li bilan ochiladi. Odam qusganda me’da, qorin muskullari va diafragmaning keskin qisqarishi tufayli ham kardia muskullari bo‘shashadi.
M’edada ovqat xazm bulishi, m’eda shirasini tarkibi va xossalari.
Ovqat me’daga tushgach unda bir necha soat turib, asta-sekin ichakka utaboshlaydi. Me’da “ovkat deposi” funksiyasini utaydi, u eyilgan taomning katta xajmini saklab turadi. Ba’zi ovkat moddalar me’dada uning bezlaridan chikadigan shira ta’sirida ximiyaviy uzgarishga xam uchraydi.
Me’da bezlari uning tubi (fundus), tanasi (coprus) va pilorik kismi (pylorys) dagi shillik pardada joylashgan. Bezlarining yullari shillik parda burmalariga mayda teshikchalar shaklida ochiladi. Me’daning fundal kismidagi bezlar asosiy, kushimcha va koplovchi xujayralardan tashkil topgan. Qo’shimcha xujayralar mukoid sekret chikaradi; asosiy xujayralarda me’da shirasining fermentlari xosil buladi (xayvon ulgandan sung asosiy xujayralarning tez xazm bulishi shundan dalolat beradi); qoplovchi hujayralar me’da shirasidagi xlorid kislotani chikaradi. Pilorik kismidagi bezlar fakat asosiy va kushimcha xujayralardan iborat bulib, koplovchi xujayralari yuk (shuning uchun pilorik kismdagi bezlardan chikadigan shirada xlorid kislota bulmaydi . Xayvonlar ustidagi tajribalarda me’dada ovkat xazm bulishini tekshirish uchun turli xirurgik operatsiyalar kilinadi. Fistula urnatish bu operatsiyalarning eng oddiysidir. Bu operatsiyada korin bushligi ochilgan me’da devorini kesib, ichiga metall fistula nayi (galtaksimon naycha) kiritiladi va choklar bilan maxkamlab kuyiladi. Fistula nayining ikkinchi uchi korin yuzasiga chikariladi, nay atrofidagi jaroxat esa tikiladi. Jaroxat bitib ketgach fistula nayi teshigi orkali me’da shirasini istagan paytda olish mumkin (tajribadan boshka vaktda probka bilan berkitib kuyiladi). Fistula nayining bulishi ovkatning normal xazm bulishini buzmaydi, bunday xayvon yillab yashay oladi.
Me’daga kiritilgan fistula nayi orkali toza me’da shirasini yigish va sekretsiya kanday borayotganini urganish mumkin emas, chunki me’daga tushuvchi ovkat va sulak xalakit beradi.
Bu metodikaning kamchiliklarini 1889 yil I.P. Pavlov va E.O. SHumova-Simanovskaya shu maksadda kushimcha operatsiya kilib tugatishgan: ular me’daga fistula urnatish operatsiyasiga kizilungachni buyindan kirkish operatsiyasini kushishgan. Ezofagotomiya deb ataladigan bu operatsiyada kizilungach kirkib kuyilgach, chetlari teridagi jaroxatga tikib kuyiladi.
E zofagotomiyadan sung xayvon soatlab ovkat esa xam tuymaydi, chunki yutilgan ovkat me’daga tushmay, kizilungachdagi teshik orkali tashkariga okib chikadi. Bunday xayvonga ogizdan ovkat berish shuning uchun yolgondan ovkatlantirish deb ataladi. Ezofagotomiya kilingan itga ovkat yo fistula nayi orkali me’daga kiritish yoki bulmasa suyuk ovkatni kizilungachning periferik kismiga yuborish yuli bilan beriladi.
Me’da fistulasi operatsiyasiga kizilungachni kirkish operatsiyasi kushilganligi ogiz bushligi va xalkumdan me’da bezlariga buladigan reflekslarini urganish imkonini beradi. SHu bilan birga bu operatsiya metodikasi normal ovkatlanishda me’daga tushgan ovkat me’da bezlariga kanday ta’sir kursatishini urganishga imkon bermaydi. Klemensievich - Gaydengayn usulida me’dacha ajratilgan 1-rasm.Me’da osti bezining o’n ikki barmoqli ichakka quyilish
xayvonlar ustida tajriba kilib, bu savolga bir kadar javob olish mumkin. Bu avtorlar taklif kilgan operatsiyada it me’dasining katta egriligidan bir parcha ajratib olinib, undan kichkina kopcha xosil kilinadi; uning teshigi teridagi jaroxatga tikib kuyiladi. Me’da butunligi choklar yordamida tiklanadi. Demak, operatsiya natijasida ikkita me’da xosil buladi: biri-katta, normal, xajmi biroz kichraygan me’dada ovkat odatdagidek xazm buladi, ikkinchisi – kichik, yoki ajratilgan me’dachaga ovkat tushmaydi.
I.P. Pavlov me’dacha ajratish uchun uz usulini taklif kildi. Bu usul me’dacha innervatsiyasini saklab kolishga imkon beradi, shuning uchun me’dachaning sekretor funksiyasini fiziologik sharoitga yakin sharoitda kuzatish mumkin. Bu operatsiyada fundal kismning bir bulagi kirkiladi. Bunda me’da devorining bir kismi, ya’ni seroz va muskul pardalarining bir kismi kirkilmaydi, shillik pardasi esa butunlay kesiladi. Kirkilgan joyining ikki tomonidagi me’da shillik pardasiga chok solib, katta me’daning butunligi tiklanadi va ayrim kichik me’dacha xosil kilinadi; kichik me’dacha teshigi teridagi jaroxatga tikiladi. Me’da shillik pardasi kesilgan joydagi seroz va muskul pardalar katta va kichik me’dada aloxida tikiladi. Me’da devorining seroz va muskul pardalari kirkilmay kolgan joyida bu pardalar katta me’dani ajratilgan me’dachaga tutashtiruvchi kuprik xosil kiladi. Ajratilgan kichik me’dachani innervatsiyalovchi nerv tolalari usha kuprikdan utadi.
I.P. Pavlov usulida ajratilgan kichik me’dachadan shira xuddi katta me’dadagi kabi ajraladi. Ajratilgan me’dachaga ovkat tushmaganligi uchun, uning bezlaridan ajraladigan shiraga yot narsalar aralashmaydi, uning tarkibini sifat va mikdor jixatdan tekshirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
