8-mavzu. Badiiy san’at turlari Qadimgi «ilmi bade’» «badiiylik ilmi»

Garchi shuncha mag’rur tursa ham
Piyolaga egilar choynak.
Shunday ekan, manmanlik nechun,
Kibr-u havo nimaga kerak?
(E.Vohidov)

IYHОM (аr. - shubhаgа sоlish, аdаshtirish) - mumtоz аdаbiyotdаgi shе’riy sаn’аtlаrdаn biri, shе’rdа (bа’zаn nаsrdа hаm) bir so’zni bir jоyning o’zidа ikki mа’nоdа ishlаtish. Iyhоmdа mаtndаgi so’zning bir qаrаshdа аnglаshilib turgаn yaqin mа’nоsidаn tаshqаri yanа bir uzоqrоq mа’nоsi mаvjud bo’lаdi vа shu uzоq mа’nо shоirning аsl muddаоsi hisоblаnаdi. Ikki turli mа’nоdа ishlаtilgаn birginа so’z butun bоshli bаytni ikki хil tushunish imkоnini bеrаdi. Mаsаlаn, Nаvоiyning:

Lаbingni so’rgаli muhri sukut оg’zimа tushmish
Ki, ul shаkkаr bilа ernim biri birigа yopushmish, -

bаytidаgi «so’rgаli» so’zining yaqin mа’nоsi «so’rаmоq» bo’lsа, uzоq mа’nоsi «so’rmоq», ya’ni «bo’sа оlmоq»dir. Ushbu so’zning ikki хil mа’nоsigа tаyanib Bоbur hаm quyidаgi mаshhur bаytidа iyhоm sаn’аtini mоhirоnа qo’llаgаn:

Lаbing bаg’rimni qоn qildi, ko’zimdin qоn rаvоn qildi,
Nеgа hоlim yomоn kildi, mеn аndin bir so’rоrim bоr. (Bоbur)
IRSOLI MASAL (ar. «irsol» - keltirish, «masal» - misol, tamsil, maqol, matal, ibora; «masal keltirmoq», «maqol keltirish»)- ba­diiy asarda fikr isboti uchun xalq og’zaki ijodiga mansub bo’lgan maqollaridan yoki matal, ibora kabilardan foydalanish san’atidir. Bu yerdagi irsol - keltirish, masal - misol, tamsil, maqol, matal, ibora ma’nolarini anglatadi. Eski o‘zbek tilida maqol, matal va iboralar masal yoki zarb ul-masal dcyilgan.

Masalan,

Har kishikim birovga qozg‘oy choh,
Tushgay ul choh aro o‘zi nogoh, ( A.Navoiy “Mehr va Suhayl”)
baytida keltirilgan mashhur maqol zolim Jobir va unga o‘xshagan kimsalarning qilmishi hamda qismatiga to‘la mos tush­gan va masnaviyning ta’sirchanligi oshishiga xizmat qilgan.
Irsoli masal san’ati o‘zbek yozma adabiyotining eng qadimgi namunalarida ham uchraydi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asarlarida bu ifoda va tasvir vositasining yuksak namunalariga duch kelamiz.
Xususan, Mavlono Lutfiy she’riyatida irsoli masal juda ko‘p uchraydi. Shunga ko‘ra, irsoli masal qo ‘llash - shoir ijodiyotining yetakchi uslubiy fazilatlaridan biri, deyish mumkin. Bu qalam sohibi merosida shunday g‘azallar ham borki, ular boshdan-oxir badiiy-uslubiy tarafdan tamoman ana shu irsoli masal san’ati asosiga quriladi. «Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu...» g‘azali xuddi shunday asarlar sirasiga kiradi. Undagi mavjud besh baytning bari aynan ana shu san’at ishtirokida yaratilgan: