8-mavzu. Badiiy san’at turlari Qadimgi «ilmi bade’» «badiiylik ilmi»

HUSNI TA’LIL
Husni ta’lil (ar. «chiroyli dalillash») fikrni asoslash san’atidir. Ammo bu asoslash real, hayotiy bo‘lmasdan faqat shoirona asoslash bo‘ladi. Shоir аdаbiy аsаrlаrdа tаsvirlаnаyotgаn birоr hоdisаgа shоirоnа sаbаb ko’rsаtish, shе’rdа birоr vоqеаni ungа аlоqаsi bo’lmаgаn bоshqа hоdisа bilаn izоhlаydi. Mаsаlаn:
Quyosh oydek yuzungning xijlatidin Qochib, to‘rtinchi ko‘k uzra chiqibdur.
Lutfiy bu o‘rinda yor - ma’shuqa yuzini ta’riflamoqda. Uning yuzi quyoshdan ham, oydan ham go‘zal. Biz oy va quyoshning yerdan tepada - ko‘kda turishini bilamiz, ammo shoir bunga boshqacha izoh bermoqda. Uning nazarida quyosh yor yuzining go‘zalligi tufayli yer yuzidan qochib ketgan va to‘rtinchi ko‘k (osmon)dan makon topgan.
Lutfiy yana bir she’rida yozadi:
Nozuklik ichra belicha yo‘q tori gesuyi,
O‘z haddini bilib belidin o‘lturur quyi.
Shoir yorning sochi uzunligini madh etadi, ayni paytda noziklik borasida bel va soch bahsida u (soch) mag‘lub. Shu­ning uchun ham sochning o‘rni beldan pastda bo‘lishi kerak degan shoirona asos aytilmoqda. Vaholanki, uzun sochning tabiiy ravishda beldan pastda bo‘lishi hammaga yaxshi ma’lum.
Ibodat chog‘ida boshni yerga qo‘yish odatdagi hol. Ammo shoir uni tamomila boshqacha izohlaydi.
Qutlug‘ oyog‘ing yerga tegibdur, oning uchun,
El yerga qo‘yub bosh, qilur barcha ibodat.
Ko‘rinib turganiday, shoir elning yerga bosh qo‘yib ibo­dat qilishini yorning «qutlug‘ oyog‘i yerga tekkani» bilan asoslamoqda.
Yoki kishilarning qandni suvga solib eritishlari tabiiy holdir. Lutfiy esa uni shunday ta’riflaydi:
Labingdin chun suchuklik qand o‘g‘urlar,
Solurlar el ani suvg‘a yalang‘och.
Choyga qand solish hodisasi aks etayotgan bu tasvir badiiy asosning go‘zalligi bilan e’tiborga molik. Adib nazarida qand shirinlikni labdan «o‘g‘irlab olgan». O‘g‘ri esa jazolanishi kerak. O‘g‘riga beriladigan jazo turlaridan biri uni suvga ki- yimsiz yalang‘och holda kiritishdir. Bu tasvir, albatta, kishida zavq uyg‘otadi.
E.Vоhidоvning quyidаgi misrаlаridа hаm husni tа’lil sаn’аtining go’zаl nаmunаsini uchrаtish mumkin: