|
Taza tema:(13min)
Ájiniyaz Qosıbay ulı 1824-jılı Moynaq rayonınıń “Qamısbóget” degen jerinde tuwıladı. Ata-babaları balıqshılıq, ańshılıq hám egin egip kún kóretuǵın adamlar bolǵan. Ájiniyazdıń ákesi Qosıbay onıń ákesi Baltabek, arǵı atası Aqjigit óz dáwiriniń batır adamları bolǵanlıǵı belgili. Anası Náziyra sózge sheshen, óz dáwiriniń dilbar hayallarınıń biri bolǵan. Dástanlardı jaqsı bilgen, ásirese juwap aytısta aldına adam salmaytuǵın taqıwa adam bolǵanlıǵı seziledi. Ákesi Qosıbayda shayır hám mergen adam sıpatında kózge túsken.
Ájiniyaz jaslayınan oqıwǵa berilgen, ziyrek bala bolıp ósedi. Bıraq onıń jaslayınan anasınan ayırılıp qalıwı kóp ǵana qıyın jaǵdaylardı bastan keshiriwine sebepshi boladı. Ol dáslep, Xojamurat iyshan medresesinde tálim aladı, biraq anasınıń qaytıs bolıwı onıń oqıwın úziliske túsiredi. Úyge qaraw, úkelerin tárbiyalaw Ájiniyazdıń moynına túsedi. Ol qalay bolmasın óz bilimin jetilistiriw ústinde oylana baslaydı. Usınday jaǵdaylarda onıń tuwısqan dayısı Elmurat axun oǵan óziniń járdem qolın sozadı. “Jiyenimdi ózim tárbiyalayman” dep Ájiniyazdı óz medresesine alıp ketedi. Elmurat Buxaranıń Mirarab medresesin pitkergen, óz dáwiriniń bilimli adamlarınıń biri edi. Ol diniy kitaplar menen bir qatarda shıǵıstıń belgili klassikleri Ferdawsiy, Saadiy, Hafiz, Nawayı, Bedil shıǵarmaların jaqsı ózlestirgen. Ájiniyazdıń bul jerge keliwi óz bilimin jetilistiriwge úlken jol ashıp berdi. Keshte medreseniń ójirelerinde qalıp, Nawayı hám Hafız ǵázellerin oqıw náteyjesinde onıń poeziyaǵa bolǵan ıqlası kem-kemnnen kúsheye baslaydı.
Ájiniyaz jaslıǵında medresede oqıw menen bir qatarda kóp ǵana kitaplardı kóshirip belgili kátip bolıwı menen de tanıla baslaǵan. Ol on altı jasında Nawayınıń diywanın kóshirgeni haqqında maǵlıwmatlar bar. On jeti jasına kelgende Elmurat axun tosattan qaytıs boladı. Endi Ájiniyaz bilimin bunnan da joqarı kóteriw ushın ózine sáykes ustaz taba almay qaladı. Sonıń ushın da ol:
Zamanımız yoqdur yigit yurmaǵa,
Atn minip ton kiyip, dáwran surmaǵa,
Men baxtı qaraǵa tálim bermaǵa,
Náyleyin hesh adam shıqpas dildarım,
-dep jazıp óziniń ishki háwirin bildiredi.
Awıl medresesi dógereginde sawat ashıw Ájiniyaz shayırdı qanatlandıra almadı. Ol bunnan da tereń bilim jolın ańsar edi. Sol waqıttaǵı Xiywa hám Buxaranıń medreselerinde tiykarınan qaraqalpaqlardıń jergelikli bayları hám din iyeleriniń balaların ǵana oqıtatuǵın edi.
Biraq Ájiniyazdıń talantlıǵı, shayırlıǵı kem-kemnen awıl adamları arqalı da tarala baslaydı. Xiywa medreselerinde oqıwǵa tilek bildirgen Ájiniyaz eń aqırında sol waqıttaǵı ashamaylılardıń ulamaları menen qazılarınan bolǵan Toǵuz qazı menen Molla Qorazlardan járdem soraydı. Usınday kórsetilgen járdemler menen ol Xiywanıń Sherǵazı medresesine oqıwǵa kiredi. Sońınan Qutlımurat inaq medresesinde tálim aladı. Shayır bul haqqında óziniń megzer degen qosıǵında:
Tushsa yada otan kúnlár,
Aǵzımdın shıqqan ushqınlar,
Xorezmde yurgan kúnlár
Zawqı tamashaǵa megzer. –dep jazadı
Xiywanıń Qutlımurat inaq medresesiniń aldında “1840-1844-jılları qaraqalpaq ádebiyattınıń klassigi Ájiniyaz Qosıbay ulı oqıǵan”, degen jazıwlar jazılǵan.
Ájiniyaz Xiywa medresesin tamamlaǵannan soń kóp jıllar dawamında Qazaqstanda sayaxatta boladı. Shayırdıń kóp jıllar dawamında Qazaqstanda bolıwın alımlar eki túrli boljaydı.
Birinshi topar alımları “Qazaqstan dalalarında Islam dinin tarqatıw ushın Xiywadan jibergen ulamalar arasında Ájiniyazda bolǵan dep táriyipleydi.
Ekinshi topardaǵı alımlar bul waqıyanı atastırılǵan qızınıń birden joǵalıp ketiwi, eki túrli pikirdi payda etkenligi, geypaları: “Basqa bir jigit qızdı Qazaqstan dalalarına alıp ketken bunnan keyin qızdıń aǵayinleri bul iste seniń qolıń bar tawıp beresen, yamasa qunın tóleysen” dep shataq salǵan.
Shınında da Ájiniyaz eń dáslep Qazaqstanǵa óz qalıńlıǵın izlep barǵanı da durıs. Bul jumbaqtıń tórkini shayırdıń “Shıqtı jan”, “Molla Erime” qosıqlarında anıq aytılǵan. Mısalı:
Tappadım hesh bir xabar, gezip jáhánniń kishwarın,
Aqlı-hushım qattı izlep ol zalımnıń duxtarın.
(“Shıqtı jan”)
Duxtar parsı tilinde “qız” mánisin ańlatadı. Ájiniyazdıń Qazaqstandaǵı ómiri “Shıqtı jan” qosıǵında jaqsı bayanlanǵan.
Ájinyaz Qazaqstan dalalarında birinshi mártebe jigirma jaslarında 1845-1846-jıllar shamasında bir jılǵa shamalas bolıp qaytqan. Sońınan óz awılına kelip ashamaylı ruwı ayıllı tiyresinen Hámra degen qızǵa úylenedi. Onnan Naǵmetulla, Habibulla, Nietulla degen úsh bala hám Húrzada atlı bir qız tuwılǵan. Shayırdıń aqlıq-shawlıqları házirgi Qońırat, Qanlıkól, Shomanay rayonlarında hám de Nókis qalasında turadı.
Ájiniyaz 1858-1859-jıllardaǵı kóterilistiń qatnasıwshısı ǵana emes baslawshılardan biri bolǵan. Kóterilis bastırılǵannan keyin barıp Ájiniyazdı Xiywa hámeldarları onı Túrkmenstannıń Tashawız qalasına jer awdarıwǵa súrginge jiberedi. Aradan úsh jıl ótkende tutqınlıqtan qashıp qutıladı. Sol waqıtta túrkmen shayırı Maqtumqulınıń qosıqların súyip úyrenedi hám qosıqların keńeytip jazadı.
Ájiniyaz qırǵa úshinshi ret 1864-jıllar dep shamalawǵa boladı sebebi usı jıl qazaqtıń shayır qızı qız Meńesh penen aytısqan tekstlerine qaraǵanda qırq jaslar shamasında bolǵan. Usı jıllardı shayırlıqtıń eń jetilisken dáwirleri dep qarasaq boladı. Úsh jıl ómirin qazaq dalalarında ótkergen “Ellerim bardı”, “Megzer”, “Barmeken”, “Ayrılsa”, “Qash-qash”, hám “Xoshlasıw” dúrkinindegi qosıqların jazǵan. Ómriniń keying demlerin óz awılında awıl balalarına mekteplerde oqıtqan Qamıs bóget, Jetim ózek mekteplerinde islegen qosıqlar jazǵan.
Shayır 1978-jıl 54 jasında qaytıs bolǵan.
Shayırdıń denesi Quwandárya boyında Quwsıyrıq qoyımshılıǵında jerlengen. Ájiniyazdıń 150 ge jaqın lirikalıq qosıqları miyras bolıp qaldı.
Elinen ayrılǵan diywana bolar,
Yarınan ayrılǵan biygana bolar,
Hárreler ushuban pármana bolar,
Uyası buzılıp elden ayrılsa.
Ǵosh jigittiń dáwleti bar basında,
Hám aǵası hám inisi qasında,
Hárkim óz elinde teńi-tusında,
Yigit qádiri bolmas elden ayrılsa.
Tulpar degen yabı yańlı bolmaydı,
Tawdan qaytpas doynaǵınan ayırılsa,
Dárt kóbeyse tánde dárman qalmaydı,
Jer tayanıp qanatınan qayrılsa.
Adam uǵlı hárgiz ǵapıl bolmasın,
Qızıl gúli ǵumshalanıp solmasın,
Aq júzine sarǵısh qayǵı tolmasın,
Halı qıyın qanatınan qayırılsa.
Bul dúnyanıń kórki – adam balası,
Adamnıń da kókke jeter nalası,
Kóńildiń kóp bolur qayǵı-japası,
Xosh qılıqlı sáwer yardan ayrılsa.
Búlbúl qápeste tur sayrarǵa tezden,
Sheshenler utılsa tuwrılıq sózden,
Kórgishler ayrılsa ol eki kózden,
Qıyın bolar ǵapilette ayrılsa.
Do'stlaringiz bilan baham: |
