8- mavzu: Traheyya bilan nafas oluvchilar kenja tipi harakteristikasi va klasifikatsiyasi. Traheyya bilan nafas oluvchilar kenja tipida hashorotlar sinfining vakillarini qishloq ho’jaligidagi va halq ho’jaligidagi hamda meditsinada tutgan

Nerv sistemasi bosh miya, ya`ni halqum usti gangliysi, xalqumni o`rab turadigan konnektivalar va qorin nerv zanjiridan iborat. Bosh miya ancha murakkab tuzilgan. Undan antennalar (mo`ylovlar), ko`zlar va boshqa organlarga nervlar chiqadi.
Sezgi organlari tuyg`u, hid bilish va ko`rishdan iborat. Tuyg ^lu va hid bilish funksiyasini antennalar bajaradi. Antennalar sezgir tukchalar va qadoqchalar bilan ta`minlangan. Bundan tashqari ko`pchilik ko`poyoqlilar boshining ikki yonida mo`ylovlarining asosida temeshvar organlari joy­lashgan. Bu organlar nerv hujayralari bilan ta`minlangan chuqurchalar yoki sezuvchi hujayralar to`plamidan hosil bo`lgan pushtachalardan ibo­rat. Temeshvar organlar xemoretseptorlar hisoblanadi. Ko`poyoqlilarning ko`zlari turli darajada rivojlangan. Ko`pchilik turlarida 2, 4 yoki undan ko`proq oddiy ko`zchalar boshining ikki yonida, ya`ni antennalarning asos­ida joylashgan. Kostyankalar ko`zlari ikki to`p bo`lib siyrak joylashgan rco`p sonli ommatidlardan iborat. Nihoyat ayrim ko`poyoqlilarda (pashs- hatutarlar) haqiqiy fasetkali ko`zlari bo`ladi.
Jinsiy sistemasi. Ko`poyoqlilar ayrimjinsli. Ko`pchilik turiarining jinsiy bezlari sodda, tuban tuzilgan ayrim vakillarida (pauropodalar) juft bo`ladi. Ko`pchilik ko`poyoqlilarning jinsiy bezlari toq bo`ladi. Toq be­zlar juft bezlarning qo`shilishdan hosil bo`ladi. Kivsyaklarning tuxum- doni va urug`donining uchki qismi avvaliga toq bo`lib, oldinga yo`nalgan tomoni ikkiga ajraladi va ikkinchi tana bo`g`imida tashqariga ochiladi. Simfillar va pauropodlarda ham jinsiy teshigi ikkinchi tana bo `g`imida ochiladi. Laboyoqlilar jinsiy bezlari yo`li anal teshigi oldidagi bo`g`imda joylashgan. Erkaklarining ana shu bo`g`imidagi oyoqlari kuyikish or­ganlar - gonopodlarga aylanadi. Ko`pchilik ko`poyoqlilarning kuyikish organi bo`lmaydi.
Ko`poyoqlilar sinfi simfillar, paurodalar, ikki juftoyoqlilar, laboyoqlilar deb ataladigan 4 kenja sinflarga ajratiladi.
Simfillar (Symphyla) kenja sinfi. Bir necha mm kattalikdagi ko`poyoqlilar. Tuproqda, to`kilgan barglar va toshlar ostida yashaydi. Og`iz apparati 3 juft jag`lardan iborat. Boshida traxeya sistemasining ikkita nafas teshigi bo`ladi. Ko`zlari rivojlanmagan. Tanasi 15 ta bo`g`imdan tashkil topgan; yurish oyoqlari esa 12 juft. Tipik vakili skolopendrella -Scol- opendrella immaculata (146-rasm) uzunligi 8 mm ga yaqin, O`rta Os­iyo va janubiy Yevropada keng tarqalgan.