8- mavzu. Davlat budjeti, soliqlar va davlat qarzi reja

8.3-jadval 

O`zbekiston Respublikasi soliqlarining obyektiga ko`ra guruhlanishi 

---

 

6 

Tog’ri soliqlar 

Egri soliqlar 

1.Yuridik 

shaxslar 

foydasidan    

(daromadidan) olinadigan soliq 

2.Jismoniy  shaxslar  daromadidan              

olinadigan soliq 

3.Yer solig‘i 

4.Mol-mulk solig‘i 

5.Yer 

osti 

boyliklaridan 

foydalanganlik uchun soliq  

7.Suv  resurslaridan  foydalanganlik 

uchun soliq   

1.Qo`shilgan qiymat solig‘i 

2.Aksiz solig‘i 

3.Jismoniy 

shaxslardan 

transport 

vositalariga  benzin,  dizel  yoqilg‘isi  va 

suyultirilgan 

gaz 

ishlatganlik 

uchun 

olinadigan soliq 

4.Bojxona to‘lovlari va boshqalar 

To‗g‗ri  soliqlarni    bevosita  soliq  to‗lovchilarning  o‗zi  tulaydi,  ya‘ni  soliqni 

huquqiy  to‗lovchisi  ham,  hakikiy  to‗lovchisi  ham  bitta  shaxs  bo‗ladi.  TO‗gri  soliq 

yukini  boshqalarga  ortish  Holati  bu  yerda  bO‗lmaydi.  Bu  soliqlarga  hamma 

daromaddan tulanadigan va barcha mulk soliqlar i kiradi. 

―To‗gri  soliqlardan  to‗gridan-to‗gri  daromaddan  soliq  to‗langanligi  uchun 

soliqlar    stavkasining  kamaytirilishi  korxonalar    daromadining  ko‗p  qismini  ularga 

koldirib,  investitsiya  faoliyatini  kengaytirish  imkonini  yaratib,  bozor  iqtisodiyotini 

rivojlantiradi.  Bu  soliqlar  ning  stavkalari  kupaytirilsa,  biznes  imkoniyatlari  kamaya 

borib,  iqtisodiy  rivojlanishni  susaytiradi.  Demak  bu  guruh  soliqlarning  stavkalari 

to‗gridan-to‗gri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas bog‗langandir‖

4

. 

Egri  soliqlar  ni  huquqiy  to‗lovchilari  mahsulot  (ish,  xizmatni)  yuklab 

yuboruvchilardir (xizmat ko‗rsatuvchilardir).  Lekin soliq og‗irligini haqiqatdan ham 

budjetga  to‗lovchilari  tovar  (ish,  xizmat)  ni  iste‘mol  qiluvchilardir,  ya‘ni  xakikiy 

soliq to‗lovchilar bu yerda yashiringan. Bu soliqlar  tovar (ish, xizmat) kiymati ustiga 

ustama ravishda qo‗yiladi. 

Bu  soliqlarning  ijobiy  tomoni  mamlakatda  ishlab  chikarilgan  tovarlarni  chetga 

chiqib  ketishini  chegaralaydi,  mamlakat  ichida  tovarlar  ko‗p  bo‗lishiga  yordam 

beradi.  Egri  soliqlar    orkali  tovarlar  kiymati  oshirilmasa,  bozorlarda  ularning 

taqchilligi  ortadi.  Egri  soliqlar    stavkasining  asosli  ravishda  oshirilishi  korxonalar 

faoliyatining  moliyaviy  yakuniga  to‗gridan  to‗gri  ta‘sir  etmaydi,  ya‘ni  investitsion 

faoliyatini  qiskartirmaydi.  Ammo  soliq  stavkasi  tahlil  kilinmasdan  oshirib  yuborilsa 

korxonalar  mahsulotlarini  sotishda    qiyinchilikka  uchrab,  foydasi  va    budjetga 

to‗lovlari kamayishi mumkin. 

Bu  soliqlarning  yana  bir  tomoni  muomaladagi  ortiqcha  pul  massasini 

kamaytirib,  inqirozni  jilovlab  boradi.  Birok  bu  soliqlar    mehnat  bilan  band  bo‗lgan 

aholining  real  daromadini  pasaytiradi.  Korxonalarda  to‗gri  soliqlar    stavkasini 

kamaytirish  hisobiga  berilgan  imkoniyat  ko‗prok  mahsulot  ishlab  chiqarishni 

ko‗paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta‘minlashi kerak.  

Jaxon  soliq  amaliyotida  to‗g‗ri  va  egri  soliqlar    nisbatiga  karab  u  yoki  bu 

mamlakat  iqtisodiyotini  rivojlanishi  yoki  iqtisodiy  kiyinchiliklarni  borligini  tahlil 

qilib  berish  mumkin.    Masalan.  AQShda  to‗g‗ri  soliqlar    salmog‗ining  budjet 

                                                           

4

 Malikov  T.S. Soliq va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: ―Akademiya‖, 2002, 56-b. 

---

 

7 

daromadida  90  foizga  yakin  bO‗lishi  bu  yerda  rivojlangan  bozor  iqtisodiyoti 

mavjudligidan darak beradi. 

Egri  soliqlar    tarkibiga  QQS,  aksiz  solig‗i,  bojxona  boji,  yer  osti  boyliklaridan 

foydalanish soliqlari kiradi. Yuqorida aytib utilganidek, to‗gri va egri soliqlar  yagona 

soliq  tizimini  tashkil  etib  bir-biri  bilan  o‗zaro  bog‗langan.  Umumiy  soliq  summasi 

o‗zgarmagan holda birining stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni 

talab etadi. 

Soliqlarning  umudavlat  (respublika)  va  mahalliy  soliqlarga  bulinishi  xukumat 

idoralarining respublika xukumati va mahalliy xukumatlarga bo‗linishi asosida kelib 

chiqadi.  Har  bir  xokimiyat  idoralari  O‗zlarining  bajaradigan  muhim  vazifalaridan 

kelib  chiqib,  O‗z  budjetiga  va  uni  ta‘minlaydigan  soliqlar  ga  ega  bo‗lishi  kerak. 

Respublika xukumati umumdavlat mikyosida katta vazifalarni mudofaa, xavfsizlikni 

saqlash,  tartib  intizom  infrastrukturasini  yaratish,  mexnatkashlarga  ijtimoiy 

ximoyasini tashkil etish va boshqa bir kator yirik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun 

uning  budjeti  ham  soliqlar  i  ham  salmokli  bo‗lishi  shart.  QQS,  aksiz  solihi,  yuridik 

shaxslarning  daromadi  (foydasi)dan,  fuqarolar  daromadidan  olingan  soliqlar  

respublika budjetiga tushadi. Umumdavlat soliqlar ining muhim xususiyati shundaki, 

respublika  budjetiga  tushadigan  soliqlar  dan  mahalliy  budjetlarni  boshqarib  borish 

uchun  ajratma  sifatida  tushushi  mumkin.  Bordi-yu,  ajratma  etmasa  subvensiya  yoki 

subsidiya beriladi. Agar kelgusi yil mahalliy budjetlarning  o‗z manbalari (soliqlar i) 

kupayib  kolsa,  respublika  soliqlar  dan  ajratma  berishning  xojati  kolmaydi. 

Respublika  va  mahalliy  soliqlar    yagona  mohiyatiga  ega  bo‗ladi,  budjetga  tulanishi 

lozim bo‗lgan to‗lovlardir. 

Mahalliy  soliqlar    xukumatlar  bajaradigan  vazifalariga  karab  belgilanib,  ularga 

doimiy  va  to‗liq  biriktirib  beriladi.  Mahalliy  hukumatlar  asosan  mexnatkashlarga 

yakin  bo‗lganligidan  ularga  ijtimoiy  masalalarni  maktab,  sog‗likni  saqlash, 

madaniyat,  maorif,  shahar  va  kishloklar  obodonchiligi  kabi  vazifalarni  bajaradi. 

Lekin bu soliqlar  va yig‗imlar ularning budjet Harajatlarining 30-40 foizini koplaydi, 

holos.  Keyingi  vaktlarda  mahalliy  budjetlar  daromadlari  salmog‗ini  50-60  foizga 

etkazish  kabi  xukumat  karorlari  mavjud.  Mahalliy  budjetlar  daromadlarini 

kupaytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Fakat o‗z daromad manbaiga to‗liq ega 

bo‗lgan  mahalliy  xukumatlar  o‗z  faoliyatlarini  to‗liq  amalga  oshirishlari  mumkin. 

Aks  holda,  har  xil  moliyaviy  kamchiliklarga  yo‗l  qhyish  zhtimoli  bor.  Mahalliy 

soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular fag‗at shu xududning budjetiga tushadi. 

Boshqa budjetlarga ajratmalar berilmaydi.  

Mahalliy budjetlarning soliq va yig‗imlari kam bo‗lganligidan bu budjetlarning 

daromadlar  va  xarajatlarini  barqarorlashtirish  (balanslashtirish)  ancha  murakkabdir. 

Bu  masalani  yechishda  ilgari  ko‗rsatganimizdek  xududdan  respublika  budjetiga 

tushadigan  soliqlardan  ajratmalar  beriladi.  (masalan,  QQS,  daromad  solig‗i  va 

boshqalar).  Amaliyotda  shu  soliqlardan  mahalliy  budjetlarga  ular  budjetini 

barqarorlashtirish  uchun  100  foizgacha  ajratma  bermasdan  turib  subvensiya 

(maksadli  yordam)  berish  hollari  uchraydi.  Vaholanki,  mahalliy  hukumatlarni  o‗z 

xududlaridan  tushadigan  soliqlarni  undirishga  qiziktirish  uchun  100  foizgacha 

ajratmalar berish maqsadga muvofiqdir. 

---

 

8 

Subvensiya  yoki  subsidiya  uslublari  esa  mahalliy  hukumatlarning  respublika 

hukumatiga  murojaat  etish  lozimligini  bildirib,  ularni  o‗z  xududlaridagi  soliqlar  

to‗liq undirilishini qiziktirmaydi, ulardagi boqi beg‗amlik kayfiyatini kuchaytiradi. 

Soliq  tizimining  takomilashganliligi  soliq  turlari,  stavkalari, soliqlarning  davlat 

budjeti  tarkibidagi  daromadining  nisbati  mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanish 

darajasiga qay darajada  mos kelishi, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakat 

iqtisodiyotini yuksaltirish maqsadlariga mutanosibligi bilan belgilanadi.