ibora. – Toshkent: O‘qituvchi NMJU, 2013; Abdusamatov M., Vafoiy A., Olimov
Sh., Avazmetov Sh. Forscha-o‘zbekcha lug‘at. – Toshkent: Fan, 2006; Nosirov O.,
Yusupov M., Muhiddinov M., Rahmatullaev Yu., Nishonov A., An-Na’im.
Arabcha-o‘zbekcha lug‘at. – Toshkent: Meros, 2003; Ibrohimov N., Oripov A.,
Ilhomjonov A., Zayriev A. Al-Qomus. Arabcha-o‘zbekcha qomusiy lug‘at. 4 jildli.
– Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi NMIU, 2017. Ular haqida ilmiy jurnallar va
to‘plamlarda tegishli fikr mulohazalar bildirilgani sababli bu erda batafsil
to‘xtalmaymiz.
Mazkur ikki jildli “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” bilan parallel ravishda institutda
katta hajmli imlo lug‘ati tuzishga ham alohida e„tibor qaratildi. Zero, imlo
lug‘atlari
yozma
nutq
madaniyatini,
imloviy
savodxonlikni
yanada
takomillashtirishning muhim quroli.
O‘zbek tili birliklariga antropotsentrik yondashuv nafaqat nazariy tadqiqotlarda,
balki lug‘atlarda ham o‘z aksini topmoqda. Nizomiddin
Mahmudov va Durdona
Xudoyberganovalar tomonidan yaratilgan “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli
lug‘ati” (Toshkent: Ma’naviyat, 2013) ana shunday lug‘atlardan. Lug‘at
tuzuvchilar o‘zbek tili egalarining obrazli tafakkuriga xos turg‘un o‘xshatishlarni
to‘plash hamda ularning ma’nolarini izohlashni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yib,
boshqa tillardagi o‘xshatishlar lug‘atlarini tuzish tajribasini sinchiklab o‘rganib
chiqqanlar va barqaror o‘xshatishlarni belgilashning maqbul variantini tanlab
olganlar. Kitobning “Lug‘atning tuzilishi haqida”gi qismida ta’kidlanishicha,
lug‘atda o‘xshatish etalonlari lug‘at maqolalarining sarlavhasi sifatida berilgan.
Chunki “xalqning dunyoni tasavvur etishi va anglashidagi o‘ziga xoslik, ya’ni
milliy-madaniy va milliy-konnotativ ma’lumot bevosita ayni shu o‘xshatish
etalonida tajassum topadi”2. Bunday usul, shuningdek, o‘zbek tili egalarining
lisoniy xotirasida saqlanayotgan etalonlar tizimi
haqida muayyan tasavvurni
shakllantirishga ham xizmat qiladi. Lug‘atdagi izohlar turli matnlardan olingan
misollar bilan dalillangan.
2 Маҳмудов Н., Худойберганова Д. Кўрсатилган луғат. 10-бет. Lug‘at bilan
tanishishdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek tilida kishiga aloqador
o‘xshatishlardan ko‘pincha o‘xshatish etalonlari sifatida turli o‘simlik, meva
hamda hayvonlarning nomlaridan foydalanilar ekan. Masalan,
itday vafodor,
musichaday beozor, molday befahm, eshakday qaysar, qo‘yday yuvosh, sarvday
tik, lavlagiday qizarmoq, charosday qop-qora, bir qop yong‘oqday shaldir-
shuldur, gulday nozik, terakday baland
kabi. Bunday o‘xshatish etalonlarini
tavsiflash o‘zbek tilining o‘ta muhim psixolingvistik xususiyatlarini namoyon
etadi.
“O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati” ni lingvokulturologik
xarakterdagi
lug‘at sifatida ham baholash mumkin. Chunki lug‘atda izohlangan o‘xshatish
etalonlari xalqning milliy tafakkuri, madaniyati va obrazli fikrlashi mahsuli. Jami
530 dan ortiq turg‘un o‘xshatishlarni o‘z ichiga olgan ushbu lug‘at – shu
yo‘nalishdagi dastlabgi urinish natijasi.
O‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari bilan shug‘ullanib kelayotgan taniqli
olim Nizomiddin Mahmudov va yosh tadqiqotchi Yorqinjon Odilovlar tomonidan
nashr ettirilgan “So‘z ma’no tarqqiyotida ziddiyat. O‘zbek tili enantiosemik
so‘zlarining izohli lug‘ati” kitobi (Toshkent: Akademnashr, 2014) bir til birligi
doirasida yuzaga chiqadigan ziddiyatni o‘rganishga bag‘ishlangan. Ushbu tadqiqot
bir lug‘aviy birlik doirasidagi antonimiya
hodisasini ham nazariy, ham amaliy
o‘rganish nuqtayi nazaridan o‘ziga xos dastlabgi asar. Kitob 3 qismdan iborat,
uning “Ziddiyat va lisoniy birlikda ma’no taraqqiyoti” deb nomlangan birinchi
qismi N.Mahmudov, “O‘zbek tilida enantiosemiya” nomli ikkinchi qismi
Y.Odilov, uchinchi qismi – “O‘zbek tili enantiosemik so‘zlarining izohli lug‘ati”
esa har ikkala muallif tomonidan yozilgan.
Kitobning uchinchi qismi hisoblangan “O‘zbek tili enantiosemik so‘zlarining
izohli lug‘ati” nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki umuman turkiyshunoslikda shu
yo‘nalishda yaratilgan dastlabgi lug‘at. Lug‘atda o‘zbek tilidagi 300 dan ortiq
enantiosemik so‘z
va frazeologizmlar keltirilib, ularning lisoniy va nutqiy,
nominativ va sub’ektiv-baholash, grammatik, diaxron va sinxron turlari
ko‘rsatilgan. Har bir so‘z yoki ibora izohidan so‘ng qadimiy turkiy yozma
yodgorliklar, xalq og‘zaki ijodi namunalari, zamonaviy o‘zbek
badiiy adabiyoti
namunalaridan, matnlaridan, og‘zaki nutq va sheva materiallaridan tanlab olingan
illiyustrativ misollar keltirilgan. Misol tariqasida omonlashmoq so‘ziga tuzilgan
Lug‘at maqolasini ko‘rsatib o‘tish mumkin (215-bet).
Do'stlaringiz bilan baham: 
