7-tema: Global mashqala. Aral táǵdiri – insan taǵdiri

Sanlıqtıń mánisi boyınsha túrleri. 
Muǵdardı, sandı, hár qıylı qosımsha 
mánilerdi ańlatıwı boyınsha sanlıq úlken eki toparǵa bólinedi. 1). Sanaw muǵdarın, 
esaplawdı bildiretuǵın esaplıq sanlıqlar~ 2) Qatarlıq tártipti bildiriwshi qatarlıq 
sanlıqlar.
Esaplıq sanlıqlar
1. Sanaq sanlıqlar
. Ulıwma abstrakt san atamasın yamasa zattıń anıq sanın 
bildirip, qansha? neshe? degen sorawlarǵa juwap beredi. Olar ozleriniń 

---

matematikalıq tańbalarına da iye 3-úsh, 10-on, 100-júz hám t.b. 
Sanaq sanlıqlar sanlıqtıń 
basqa mánilik túrleriniń jasalıwında tiykarǵı tirek bolıp esaplanadı. Bul sózler barlıq waqıtta tek bir mánili 
sózler bolıp, olar bir-birine hesh waqıtta sinonim bola almaydı.
2. 
Jıynaqlaw sanlıqları. 
Zat yamasa qubılıstıń sanın jıynaqlap, tek bir menen jeti arasındaǵı 
sanaq sanlıqlardan –aw//-ew qosımtası arqalı jasalatuǵın sanlıqlar jıynaqlaw sanlıqları dep ataladı. 
Eki, altı, jeti sanlıqlarına –aw//-ew qosımtaları jalǵanǵanda olardıń keynindegi dawıslı ses túsip 
qaladı ek (i) +ew, alt (ı) +aw hám t.b. Olar birikpegen sanlıqlardan jasalmaydı, sonday-aq waqıt 
hám jas mánisin bildiretuǵın sózler menen de qollanılmaydı. Bul sanlıq zattıń sanın jıynaqlaw 
menen birge sheklep kórsetedi.
3. 
Toplaw sanlıqları. 
Zatlardı san jaǵınan birdey toparlarǵa bólip, toplap kórsetedi. Olar 
sanaq hám jıynaqlaw sanlıqlarınan jasalıp, qanshadan? nesheden? degen sorawlarǵa juwap beredi` 
jigirmadan, ekew-úshewden, onlap, jigirmalap, ekew ara hám t.b. 
4. Shamalıq sanlıqlar. 
Zattıń sanın, muǵdarın shama menen anıqlaw ushın qollanıldaı. Sanaq, 
jıynaqlaw hám bólshek sanlıqlarına –day//-dey, -tay//-tey qosımtalar jalǵanadı eki júzdey, úsh 
mıńday, bir saattay hám t.b. Sanaq sanlıqlarǵa –laǵan//-legen qosımtası jalǵanıp jasaladı 
jigirmalaǵan, onlaǵan hám t.b. Sanaq sanlıqlarǵa –lar//-ler qosımtası jalǵanıp, waqıt yamasa jas 
mánisin bildiriwshi shamalıq sanlıqlar jasaladı saat onlarda, jası jigirma beslerde hám t.b. Sonday-
aq shamalıq sanlıqlar jup hám tákirar sanlıqlardan da jasaladı úsh-tórt, otız-qırıq, million-million, 
mıń-mıń hám t.b.