7-tema: Global mashqala. Aral táǵdiri – insan taǵdiri

Grammatika: 
Sanlıq

Tayanısh sózler
-sanlıq, sanlıqtıń morfologiyalıq ozgeshelikleri, sanlıqtıń mánisi 
boyınsha túrleri.
 
Belgili bir muǵdardı yamasa zattıń, qubılıstıń sanın, shamasın, qatarlıq tártibin 
bildiriwshi sóz shaqabı. Ol ayırım sóz sıpatında jeke qollanılǵanda ulıwma abstrakt 
túsinikti ańlatadı. Onıń mánisi zat yamasa qubılıstı sanı jaǵınan anıqlap kelgende 
konkretlesedi. Qaraqalpaq tilinde sanlıq mánisinde qollanılatuǵın sózlerdiń sanı 
sheklengen, olar tiykarǵı jigirma túbir sózden ibarat` 
 bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, 

---

jeti, segiz, toǵız 
(birlikler),
on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, jetpis, seksen, 
toqsan 
(onlıqlar)
, 
júz, mıń.
Sanlıqtıń morfologiyalıq ozgeshelikleri
. Sanlıqlar basqa sóz shaqaplarınan 
jasalmaydı. Sanlıq ozine tán forma jasawshı qosımtalarına iye . Olar arqalı sanaq 
sanlıqlardan sanlıqtıń basqa mánilik túrleri jasaladı. Sanlıqlar qurılısı boyınsha jay 
hám qospa bolıp bólinedi.
1. Jay sanlıqlar
. Olar ekige bólinedi. 1) Túbir sanlıqlar – tek bir túbirden ibarat 
boladı úsh, tórt, jeti, on hám t.b. 2) Dórendi sanlıqlar – túbir sanlıqlarǵa hár qıylı 
qosımtalardıń jalǵanıwı arqalı jasaladı úshew, jigirmalaǵan, jetinshi hám t.b. 
2. Qospa sanlıqlar. O
lar birikpegen, jup, tákirar hám birikken bolıp keledi.
Birikpegen sanlıqlar tómendegishe jasaladı. 
a) eki sandı bir-birine qosıw arqalı payda bolǵan birikpegen sanlıqlar. Bunday 
sanlıqlarda aldı menen úlken san, onnan keyin kishi san aytıladı on bes, qırıq úsh 
hám t.b. 
b) Birikpegen sanlıqlardıń ekinshi túri eki sandı bir-birine kóbeytiw arqalı 
jasaladı. Bunday sanlıqlarda aldı menen kishi san, onnan keyin úlken san aytıladı 
eki júz, bes júz, bes mıń hám t.b.
v) Birikpegen sanlıqlardıń qatarına bólshek sanlar da kiredi on besten tórt, úshten 
bir hám t.b. 
Jup sanlıqlar muǵdarı jaǵınan bir-birine jaqın bolǵan eki sannıń juplasıwınan 
jasaladı bes-altı, on-onbes, úsh-tórt hám t.b. 
Tákirar sanlıqlar bir sannıń eki márte tákirarlanıwınan jasaladı úsh-úshten, on-
onnan, bir-birden hám t.b. 
Birikken sanlıqlarǵa tariyxıy kóz-qarastan birigip ketken sanlıqlar kiredi` alpıs, 
jetpis, seksen, toqsan. Altı, jeti sózlerine –pıs//-pis (burın on degen mánini ańlatqan 
sóz) hám seslik ozgeriske ushıraǵan on sózinen (segiz+on, toǵız+on) payda bolǵan.