7-ámeliy: XX ásir lingvistikası hám onıń wákilleri

6-7-ámeliy: XX ásir lingvistikası hám onıń wákilleri

Bul dáwirde qáliplesken baslı lingvistikalıq mektepler “Sózler menen zatlar”, “Estetizm”, “Sotciologizm”. Bul mektep wákilleri jas grammatistler mektebin sızǵa aldı.

“Sózler menen zatlar”. Bul mektep wákilleri birinshi ret jas grammatizmnen qol úzip, bólinip shıqtı. Wákilleri: R.Meripsher, G.Shuxradt. Olar “ Sózler menen zatlar” degen jurnal shıǵardı. Olar sóz zattı bildiredi. Zat dáslep ol ǵárezsiz, ózi ushın jasaydı, al sóz zattan keyingi, ol zatqa ǵárezli, onıń ómiri zatqa baylanıslı, zat joq bolsa sózde joq boladı, tildegi hár bir sózdiń óziniń táriyxı bar, onı tek lingvistikalıq tallaw arqalı ǵana emes, al zatlar táriyxı arqalı da izertlewge boladı. Zaatlar táriyxı menen sózler táriyxı qatar júredi, lar arasında názik hám quramalı qarım-qatnas boladı. Til biliminiń wazıypası sonı ashıw. Bul mektep wákilleri sózlerdiń táriyxın sol sózlerge at bolıp turǵan zatlar táriyxına baylanıstıra otırıp izertlep kóp tabıslarǵa eristi.

“Estetizm”. Estetizm yamasa estetikalıq lingvistika jas grammatizmge qarsılıqtan payda boldı. Onıń kórnekli wákili Myuxen universiteti prof Karl Fossler boldı. Onıń baslı miynetleri : “Til bilimindaegi pozitivizm hám idealizm” (1904), “ Til dóretiwshilik hám miynet” (1906). Karl Fossler tildi estetikalıq dórendi, til bilimin estetikalıq ilim-dep qaraydı. Bul mektep wákilleri til bilimin estetikaǵa stilistika arqalı jatqızadı. Stilistika- estetikanıń bir tarawı, til bilimi estetikanıń bólinbeytuǵın bir bólshegi dep qaraladı.

Estetistler individualizm menen de ajıralmas dárejede baylanısadı. Geyde onı estetikalıq individualizm dep te ataydı. Olar qansha indivium bolsa, sonsha (stil) til bar dep esaplaydı. K.Fossler “Eger adamnıń tillik nızamnıń tillik materiallardıń birdeyliginen emes, al tillik qábilettiń ulıwmalıǵınan, ortaqlıǵınan boladı. Tildiń payda bolıwı, rawajlanıwı sóylw qábiletiniń ulıwmalıǵına baylanıslı,á sonlıqtan da hár túrli tilde sóylewshiler belgili waqıttan keyin bir birine túsine aladı”- dep jazadı.

Neolingvizm. Bul mektep wákilleri Matteo Baroli (1873-1946), Djuliano Bonfant, Djuliano Bartoni, V.Pizani t.b. Bulardıń kóp pikirleri estetizm mektebine júdá jaqın keledi.

Sociologiyalıq mektep. XIX ásir aqırı XX ásir basında tildiń jámiyetlik qubılıs ekenin ashıw menen kóbirek frantsuz alımları shuǵıllandı. Sonlıqtan frantsuz sociologiyalıq mektebi dep te ataydı. Sociologiyalıq mektep degen termin 1952-jıldan baslap qollanıla basladı.

Sociologiyalıq mekteptiń Franciyadaǵı kórnekli wákilleri Pol Lafarsh (1842-1911), Ferdenand de Sossyur (1857-1913), A.Meyn (1866-1936), J.Vandries (1875-1960), V.Benvenist (1902-1987).

F.de Sossyur shvetsiyalı lingvist ilimge úlken ózgeris kirgizgen alım. Onı ádette sociologiyalıq mekteptiń tiykarın salıwshı dep te ataydı. Ol ilimde joq dáwirdi ashtı. Onıń baslı miyneti “Ulıwma lingvistika kursı” ózi dúnyadan ótkennen soń 3 jıldan keyin 1916-jılı basılıp shıqtı. Orıss tilinde 1933-jılı baspadan shıqtı. 1976-jılı prof A.A.Xolodovisttiń redakciyasında “Trudı po yazikoznanyu” degen at penen de orıs tilinde járiyalandı.Alımnıń bul miyneti “ Jalpı principler”, “Sinxronlı lingvistika”, “Diaxronlı lingvistika”, “Geografiyalıq lingvistika”, “Ritrospektivli lingvistika máseleleri” degen bólimlerden turadı. F.de Sossyurdıń bul miynetiniń baslı baǵdarı dep tómendegilerdi kórsetiwge boladı:

1.Lingvistikanıń izertlew obiektı;

2.Til jámiyetlik qubılıs; 3.Tildiń tańbalıq sıpatı;

4.Ishki lingvistika menen sirtqı lingvistika;

5.Til sistema retinde;

6.Tildiń sinxroniyalıq hám diaxroniyalıq jaqtan izertleniwi.