7-мавзу. Ўзбекистонда 2001 – 2010 йилларда суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилган ислоҳотлар

Барқарор тараққиёт концепциясида суд-ҳуқуқ тизимини изчил демократлаштириш ва либераллаштириш борасида илгари сурилган вазифалар.
“Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси”да суд-ҳуқуқ тизимини изчил демократлаштириш ва либераллаштириш борасидаги йўналишда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш мақсадида қатор вазифалар ва аниқ таклифлар илгари сурилди. Хусусан, Концепцияда илгари сурилган суд-ҳуқуқ тизимини изчил демократлаш-тириш ва либераллаштириш борасидаги вазифаларни самарали ҳал қилишга қаратилган дастлабки ташкилий-ҳуқуқий чора сифатида “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳририни қабул қилиш муҳим аҳамият касб этади. Зеро, шу орқали давлат ва жамият ҳаётида муҳим ўрин тутадиган қонунларни яратиш, уларнинг ҳуқуқни қўллаш амалиётида самарали амалга оширилишини таъминлашга эришиш мумкин бўлади.
“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳририни қабул қилиш зарурати, биринчидан, ўтган даврда қонун ижодкорлиги жараёни кенгайганлиги ва бирмунча мураккаблашганлиги билан, иккинчидан эса, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг асосланганлиги ва сифатига нисбатан талаблар сезиларли даражада ошганлиги билан, учинчидан, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни турларини, таркибини кўриб чиқиш билан изоҳланади.
“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳририда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилувчи органлар томонидан ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш ёки қонун ҳужжатлари нормаларини такомиллаштириш мақсадида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини тайёрлашнинг жорий ва истиқболли режаларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлашни назарда тутувчи қоидалар ўз ифодасини топмоғи лозим. Шу ўринда МДҲга аъзо айрим давлатларнинг (Беларусь, Озарбойжон) “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг лойиҳаларини режалаштириш, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлаш режалари ва давлат дастурларининг амалга оширилиши юзасидан назорат қилиш, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини тайёрлашнинг келажакдаги режаларига оид нормалар мавжуд. Шунингдек, “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳририда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ижрочи ва аҳолига етказиш, унинг ижро этилиши ва амалга оширилиши бўйича назорат ва текширувни назарда тутиш ҳамда норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ижро этилмаслиги (лозим даражада ижро этилмаслиги) бўйича жавобгарликни назарда тутувчи нормаларни киритиш лозим. Бу эса мамлакатда қонун устуворлигини таъминлаш, аҳолининг ҳуқуқий онги ва саводхонлигини янада оширишда муҳим аҳамият касб этади.
Давлатимиз раҳбари томонидан эълон қилинган Концепциянинг суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ этишга оид иккинчи йўналишида суд ҳокимиятининг нуфузини ошириш, фуқароларнинг адолатли суд муҳокамасига бўлган ҳуқуқларини самарали таъминлаш масалаларига алоҳида тўхталиб ўтилади. Хусусан, судга қадар иш юритув босқичида қўлланадиган лавозимдан четлаштириш ва шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тарзидаги процессуал мажбурлов чораларини фақат судьянинг санкцияси асосида қўллаш тартибининг жорий этилиши ҳақидаги таклифнинг илгари сурилиши шулар жумласидандир.
Дарҳақиқат, лавозимидан четлаштирилган шахснинг меҳнат қилиш, эркин касб танлаш каби Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 37-моддасида белгиланган қатор ҳуқуқлари қонунда белгиланган асосларга кўра чекланади. Конституциянинг 19-моддасида белгиланган нормага кўра, фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ёки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас. Шунинг учун ҳам лавозимдан четлаштириш ҳам фақат суднинг санкцияси билан қўлланилиши мақсадга мувофиқ.
Шу ўринда хорижий давлатлар жиноят процессуал қонунчилигини кузатадиган бўлсак, Францияда айнан лавозимдан четлаштиришга ўхшаш чора судьянинг ташаббуси билан, шунингдек айбловчининг таклифи ёки манфаатдор иштирокчиларнинг илтимосномаси билан суд томонидан қўлланилади. АҚШ, Германия қонунчилигига кўра ҳам айбланаётган шахс судьянинг қарори билан шартли равишда вақтинчалик лавозимидан четлаштирилиши мумкин.
Шахсни тиббий муассасага жойлаштириш ҳам жиноят процессида қўлланиладиган шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларини бевосита чекловчи процессуал мажбурлов чораларидан бири бўлиб, ушбу ҳолатда шахс эркинлиги бевосита чеклаганлиги учун ҳам суднинг санкцияси билан қўлланилиши мақсадга мувофиқ бўлади.
Лавозимдан четлаштириш ва шахсни тиббий муассасага жойлаштириш тарзидаги процессуал мажбурлов чораларини фақат судьянинг санкцияси асосида қўллаш тартибининг жорий этилиши суриштирув ва дастлабки тергов жараёнида суд назоратини кучайтириш, жиноят процессида “Хабеас корпус” институтини қўллаш соҳасини янада кенгайтириш имконини беради.
Давлатимиз раҳбари томонидан илгари сурилган Концепцияда Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 439-моддасига ўзгартиш киритиш ва унга мувофиқ биринчи инстанция судида иш бўйича айблов хулосасини ўқиб эшиттириш мажбуриятини фақат прокурор зиммасига юклашни назарда тутадиган нормани ўрнатиш таклифи илгари сурилган. Бу ўз навбатида суд мустақиллигини янада мустаҳкамлаш, одил судлов тамойилларини ривожлантириш ва энг муҳими, жиноят процессида ўзаро тортишув принципининг самарали қўлланилишини кенгайтиришга қаратилган ислоҳотларнинг бугунги босқичи талабларидан келиб чиқади. Жиноят-процессуал қонунчилигига юқорида кўрсатиб ўтилган норманинг киритилиши суднинг мустақиллиги, холислиги ва беғаразлигини таьминлашга, жиноят процессида тортишув принципини кучайтиришга хизмат қилади.
Шу ўринда хорижий давлатлар жиноят процессуал қонунчилигини кузатадиган бўлсак, Россия Федерацияси, Беларусь, Украина ва Озарбайжон Республикалари ЖПКга мувофиқ, суд тергови давлат айбловчиси томонидан айблов хулосасини ўқиб эшиттириш билан бошланиши белгиланган.
Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида инсон ҳуқуқларини самарали ҳимоя қилишнинг энг муҳим кафолати сифатида суд ҳокимиятининг нуфузини мустаҳкамлашга қаратилган ишларнинг мантиқий давоми сифатида Концепцияда суднинг жиноят ишини қўзғатишга доир ваколатларини Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 321-моддасидан чиқариш ҳақидаги таклиф илгари сурилди.
Маълумки, жиноят ишини қўзғатиш аввало суриштирув ва дастлабки тергов органлари, жиноий таъқибни амалга оширадиган бошқа ҳуқуқ-тартибот органларининг вазифаси ҳисобланади. Суддан эса шахсга қўйилган айбловнинг қонуний ва асосли эканини холис баҳолаш талаб этилади. Ваҳоланки, ҳозирги пайтда суд томонидан жиноят ишини қўзғатиш тарзидаги процессуал ҳаракатнинг амалга оширилиши моҳиятан жиноий таьқибнинг ва ундан келиб чиқадиган барча оқибатларнинг бошланиши ҳисобланади. Бу эса судни жиноий таьқиб иштирокчилари тоифасига киритиб қўяди. Айтиш керакки, бундай амалиёт суднинг олий мақсади бўлган одил судловни амалга ошириш тамойилига мутлақо мос келмайди.
Концепцияда тезкор-қидирув фаолиятини амалга ошириш принциплари, асослари, шакл ва услублари, уни олиб борадиган органлар тизимини белгилаб берадиган “Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги Қонунни қабул қилиш зарурати асослаб берилди. Жамият ривожининг қонуниятлари, давлатнинг жиноятчиликни олдини олиш ва унга қарши курашга қаратилган таъсирининг ўзига хос хусусиятлари такомиллашаётган шароитда инсон ва жамиятнинг жиноий хуружлардан ҳимоя қилишда тезкор-қидирув хусусиятидаги тадбир-ларнинг ҳуқуқий асосини яратиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади. Бугунги кунда тезкор қидирувни амалга оширишга ваколатли органларнинг фаолияти Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси, Жиноят-ижроия кодекси ҳамда “Терроризмга қарши кураш тўғриси-да”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг айрим моддалари билан тартибга солинган. Мазкур қонун ҳужжатларида тезкор-қидирув фаолиятига оид умумий нормаларгина белгиланган бўлиб, тезкор-қидирув хусусиятидаги тадбирларни амалга ошириш принциплари, шунингдек бундай тадбирларни ўтказишнинг аниқ механизми ва тартиби тизимли равишда белгиланмаган. Бу эса ўз навбатида, соҳани тартибга солиб турувчи махсус қонун ҳужжатини қабул қилиш зарурияти мавжудлигини келтириб чиқармоқда.
Ушбу соҳадаги хорижий давлатлар қонунчилигини ўрганиш давомида бунга ўхшаш қонун Россия Федерацияси, Озарбойжон, Украина, Беларусь ва Молдовада амал қилаётганлигини кўриш мумкин. Концепцияда илгари сурилган “Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида”ги Қонуннинг қабул қилиниши мамлакатимизда жиноятчиликка қарши кураш ва унинг олдини олиш бўйича чораларнинг самарадорлигини, шунингдек, суриштирув ва дастлабки терговнинг сифатини янада оширишга, энг муҳими пировардида тезкор-қидирув хусусиятидаги тадбирларни ўтказишда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таьминлашга хизмат қилиши шубҳасиз.
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда, фуқароларни Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларига риоя этиш руҳида тарбиялашда Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси алоҳида ўрин тутади. Ўз навбатида жиноий жазоларнинг либераллашуви ва жиноий-ҳуқуқий сиёсатда юз бераётган жиддий ўзгаришлар Маьмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг ҳам такомиллашувига, унга давр талабидан келиб чиқиб қатор ўзгартиш ва қўшимчалар киритилишга сабаб бўлди. Хусусан, 1994 йилда қабул қилинган мазкур Кодексга ўтган давр мобайнида 60 мартадан кўпроқ ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган.
Концепцияда фаол ривожланиб бораётган демократлаштириш жараёнларини инобатга олган ҳолда Ўзбекистон Республикасининг Маьмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексини ҳар томонлама қайта ишлаш ва янги таҳрирда қабул қилиш таклифи илгари сурилди. Ўз навбатида, мазкур Кодексни қабул қилиш зарурати қуйидагилар билан изоҳланади: