7-mavzu: xususiy kapital to‘G‘risidagi hisobot reja: Xususiy kapital tarkibi

7-MAVZU: XUSUSIY KAPITAL TO‘G‘RISIDAGI HISOBOT


Reja:
1. Xususiy kapital tarkibi
2. Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobotni tuzishning uslubiy asoslari
3. «Xususiy kapital to‘g‘risidagi hisobot»ni tuzish va to‘ldirish tartibi


1. Xususiy kapital tarkibi
Xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aktsiyadorlashtirish jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka asoslangan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni salohiyatini ularni xususiy kapital ko‘rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga etarli darajada ega bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, faoliyatini uzluksiz rivojlantira olmaydi va bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo‘ladi. Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo‘lish, uni doimiy tarzda ko‘paytirib borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo‘jalik yurituvchi sub’ektni, shu jumladan aktsionerlik jamiyatlarini rivojlanishiga kafillik beruvchi muhim element bo‘lib hisoblanadi.
«Xususiy kapital» yoki «kapital» tushunchasi iqtisodiy toifalar tarkibiga kirib, uning mazmunini mablag‘ qo‘yish, joylashtirish tashkil etadi. U daromad keltiruvchi manbadir.
Bozor munosabatlari bu atamaga yangicha yondoshishni talab qilmoqda. Bu esa korxonalarni, shu jumladan aktsiyadorlik jamiyatlarini, rivojlanishining muhim garovi va vositasi bo‘lgan xususiy kapital tushunchasining moxiyatiga to‘xtalishni taqozo qiladi.
Aktsiyadorlik jamiyatlarida ham boshqa mulk shaklidagi korxonalar singari buxgalteriya hisobining ob’ekti bo‘lib, moliyaviy xo‘jalik faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu bilan birgalikda aktsiyadorlik jamiyatlarida shu mulk shaklining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va buxgalteriya hisobida inobatga olish shart bo‘lgan ob’ektlar ham mavjud. Buxgalteriya hisobining shunday ob’ektlaridan biri aktsiyadorlik jamiyatlarida mulkni tasarruf etish, boshqarish va unga egalik qilish usuli yordamida liberal iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat ko‘rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bularga aktsiya chiqarish va uning muomalasi bilan bog‘liq operatsiyalar, xususiy (ustav) kapitali, qimmatli qog‘ozlar, daromad (foyda), dividend to‘lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning taqsimoti kabi jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi aktsiyadorlik jamiyatlarida buxgalteriya hisobining o‘ziga xos bo‘lgan hisob ob’ektlardir.
Ushbu ob’ektlarni tadqiq qilishda buxgalteriya hisobining muhim fundamental tamoyillaridan biri bo‘lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga asoslanildi. Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi: