7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Хотира тасаввурларининг пайдо бўлишида сўзнинг ўрни 
Илгари идрок қилинган нарса ва ҳодисалар образларининг 
онгимизда қайтадан гавдаланишига хотира тасаввурлари дейилади. 
Эсда олиб қолиш ва қайта эсга тушириш тасаввур образлари 
орқали амалга оширилади. Хотира ва хаѐл тасаввурлари бир-биридан фарқ 
қилади. Хотира тасаввурлари илгари идрок қилинган, аммо ҳозир кўз 
ўнгимизда бўлмаган нарсаларнинг образларини онгимизда гавдаланишидан 
иборат. Масалан, ѐшлик вақтимиздаги ҳодисаларни эслашимиз, онгимизда 
қайта тиклашимиз хотира тасаввурлари бўлади. Хаѐлий тасаввур хотира 
тасаввурига 
қараганда 
мураккаб 
бўлиб, 
онгимиздаги 
билимлар 
тажрибаларимиз асосида илгари идрок қилинмаган, шу пайтгача учрамаган 
нарсаларнинг образларини яратишдан иборатдир. Хаѐлий тасаввур ижод 
қилиш билан боғлиқ. 

---

28 
 
Масалан: 
эртаклар, 
романлар 
умуман 
бирор 
асарни 
ўқиѐтганимизда ундаги қаҳрамонларнинг кўз ўнгимизда гавдаланиши хаѐлий 
тасаввурдир.
Тасаввурлар пайдо қилишда сўзнинг аҳамияти катта. Сўз билан 
номлаш тегишли образнинг яратилишига ѐрдам беради. Масалан, «илдиз», 
«ўт» сўзларини тўрт кишига бериб, қандай тасаввур қилишларини сўрасак, 
уларнинг тасаввурлари бир-биридан фарқ қилишини кўрамиз, чунки, ҳар бир 
киши тажрибасига кўра, касбига кўра тушунади. 
Масалан, математик илдизни соннинг илдизи деб, ботаник ўсимлик 
қисмини, унинг илдизини, тиш доктори эса тиш илдизини тушунади. 
Тасаввур қилишнинг физиологик асоси шартли рефлексларнинг ҳосил 
бўлиши, бош мия пўстида пайдо бўлган изларнинг жонланишидир. 
Тасаввур бирорта туртки таьсирида жонланади, масалан, бирор 
одам ҳақида тасаввурларнинг туғилиши учун бирорта сўз ѐки ҳодиса туртки 
бўлади. Асосан, махсус қўзғовчи сўздир, шунинг учун сўз билан тасвирлаш 
орқали тасаввурлар туғилади.