7-mavzu. O‘zbek adabiy tilida asos

7-MAVZU. O‘ZBEK ADABIY TILIDA ASOS VA QO‘SHIMCHALAR IMLOSI
Asos va qo‘shimchalar imlosi
ASOS: So‘zning tub (atash) ma’nosini bildirib, mustaqil qo‘llana oladigan qism asos deb ataladi: gulzor, bog‘bon. Asos so‘zdagi ma’noli qismlarning yetakchisi bo‘lib, u boshqa ma’noli qismlarga bo‘linmaydi. Asos so‘z tarkibida doim qatnashadi.
QO‘SHIMCHA: Asosga qo‘shilib, turli ma’nolarni ifodalaydigan yoki so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qiladigan qism qo‘shimcha deyiladi: tokzor, qizcha, yozgi, kattaroq. Qo‘shimchalar so‘z tarkibida qatnashmasligi ham mumkin, ular ayrim qo‘llanmaydi, doim asosga qo‘shilib keladi.
SO‘Z VASOVCHI QO‘SHIMCHALAR: Asosga qo‘shilib, yangi ma’noli so‘z hosil qiladigan qo‘shimchalardir: suv-suvchi, kuch – kuchli.
SHAKL VASOVCHI QO‘SHIMCHALAR: Asosga qo‘shilib, ma’noni bir oz o‘zgartiradigan yoki so‘zlarni o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladigan qo‘shimchalardir. Bu qo‘shimchalar bajaradigan vazifasi hamda ma’nolariga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi:
LUG‘AVIY SHAKL YASOVCHI QO‘SHIMCHLAR: Asosga qo‘shilib, unga ko‘plik, kichraytirish, erkalash, chegaralash, kamlik, oshirish, kuchaytirish, gumon, taxmin kabi ma’nolarni ifodalaydigan qo‘shimchlardir: uycha, kitoblar, kattaroq.
SINTAKTIK SHAKL YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR: So‘zlarni bir-biriga bog‘laydigan qo‘shimchlardir: Bularga kelishik (kitobni o‘qidi, uyga ketdi, daftarning varagi), egalik (maktabimiz hovlisi, mening ukam) shaxs-son (biz keldik, men bordim, sen kelding) qo‘shimchalari kiradi.
QО‘SHIMCHA QО‘SHILISHI BILAN SО‘Z OXIRIDAGI UNLI О‘ZGARADI:
a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qо‘shimchasi qо‘shilganda a unlisi о aytiladi va shunday yoziladi: sayla – saylov, sina – sinov, ay a – ayovsiz; sо‘ra – sо‘roq, bо‘ya – bо‘yoq; о‘yna – о‘ynoqi, sayra – sayroqi kabi.
QО‘SHIMCHA QО‘SHILISHI BILAN SО‘Z OXIRIDAGI UNLI О‘ZGARADI:
i unlisi bilan tugagan kо‘pchilik fe’llarda -v, -q qо‘shimchasi qо‘shilganda, bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: о‘qi – о‘quvchi, qazi – qazuvchi, sovi – sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qо‘shimchasi qо‘shilganda, bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri – og‘riq, qavi – qaviq kabi.