7-Mavzu. Kreditga layoqatlik tahlili

Kreditga layokatlikni baholashda ichki va tashqi moliyaviy tahlilni axborot manbaalari

Ichki moliyaviy tahlilning axborot						Tashqi moliyaviy tahlilning axborot
manbalari						manbalari
Ta’sis xujjatlari						Ta’sis xujjatlari
Uchinchi	shaxslar	bilan		bog‘liqlikni		Faqat qarz beruvchi bilan bog‘liq bo‘lgan
tasdiqlovchi xujjatlar							xujjatlar
Biznes reja, texnik iqtisodiy asosnoma						Biznes reja, texnik iqtisodiy asosnoma
Loyiha smeta xujjatlari						-
Birlamchi	xujjatlar	(asosiy		vositalarni		-
baholash, ularning tarkibi, harakati, oborot
aktivlarni holati, harakati haqidagi, xo‘jalik
jaryonlari haqidagi
Analitik hisob ma’lumotlari						-
Buxgalteriya hisobotlari						Buxgalteriya hisobotlari

Statistik hisobotlar			Statistik hisobotlar
Soliq hisobotlari			Soliq hisobotlari
Audit xulosalari, nazorat va soliq tekshirishlari			YAkuniy auditorlik xulosasi
dalolatnomalari
-			Qarz oluvchining shaxsiy sifatlari haqidagi
			ma’lumotnoma, /qarzdorning dongi, shuhrat
			taratishi/(Gudvil)
-			Kredit tarixi yuzasidan axborotlar
-			Boshqa kredit tashkilotlari ma’lumotlari
Faoliyatning ruxsat etilgan va etilmagan turlari			Faoliyatning ruxsat etilgan va etilmagan turlari
bo‘yicha maxsus axborotlar			bo‘yicha maxsus axborotlar
Maqro iqtisodiy va maxsus axborotlar (davlat			Maqro iqtisodiy va maxsus axborotlar (dalat
dasturlari,	tarmoqning	rivojlanishi haqidagi	dasturlari, tarmoqning rivojlanishi haqidagi
manbalar va h.k.)			manbalar va h.k.)
Ekologik me’yorlar bo‘yicha axborotlar			Ekologik me’yorlar bo‘yicha axborotlar

255

Tahlil etishda taqdim etilgan manbaalarning axborotligi va tarkibi yuzasidan ham muhim talablar qo‘yiladi. Bu talablar mijozning kreditga layoqatligini baholashda tashqi tahlilchiga kredit resurslarini jalb etish yuzasidan to‘zib chiqiladigan savolnomaga to‘la javoblar tayyorlashga imkon beradi. Bu holat kredit mablag‘larini jalb qilishdagi turli havf xatarlarni oldini olishga, kredit tashkilotlarining jalb qilingan resurslarni o‘z vaqtida va foizi bilan qaytarib olishiga hamda ularning likvidligini oshirishiga imkon beradi.

-jadval

Mijozning kreditga layoqatligini baholashda taqdim etiladigan manbaalarning tarkibi

Axborot manbalari	Axborot tarkibi
Ta’sis xujjatlari:	kapital tarkibi;
	foydani taqsimlash yo‘nalishlari;
	aksionerlar tarkibi;
	korporativ mijozning ichki tarkibi.
Buxgalteriya hisoboti:	korxona mulki tarkibi va to‘zilishi;
	korxona moliyaviy holati, to‘lovga qobilligi va moliyaviy
	barqarorligi;
	xususiy va qarzga olingan mablag‘lardan samarali
	foydalanish holati;
	kebitorlik av kreditorlik majburiyatlarini tarkibi,
	to‘zilishi va nisbati;
	kreditorlar oldidagi majburiyatlarni qoplash darajasi;
	korxonaning foydaligi;
	pul mablag‘larining oqimi;
	iqtisodiy nochorliklikka tushmaslik havf xatarining
	darajasi.
Texnik iqtisodiy asoslash, biznes	korxonaning dong‘i, shuxrati;
reja:	korxonani rivojlantirish strategiyasi;
	tashkiliy struktura sifati;
	ta’minot sifati;
	aktivlar sifati;

	operatsion faoliyatning darajasi;
	texnik qo‘rollanish darajasi;
	mahsulotlarni sotish bozorining diversifikatsiyasi;
	jalb qilinadigan mablag‘larga talabning asoslanishi.
Kredit byurolari:	boshqa kreditlarning olinganligi;
	boshqa kreditlardan foydalanganlik darajasi;
	kredit tarixi.
Boshqa banklar:	boshqa kreditlar;
	boshqa kreditlardan foydalanganlik darajasi;
	moliyaviy aktivlari.
Tashkilotlar, raqobatchilar:	bozordagi obro‘si;
	bozordagi ulushi;
	raqobatdagi gayratligi;
	tarmoqdagi o‘rni.
Haridorlar:	raqobatchilar o‘rtasidagi shuhrati ;
	sotish hajmi;
	mahsulot sifati;
256

			haridorlarni kreditlash shartlari.
Mol etkazib beruvchilar:			kreditor obro‘si;
			kreditlash shartlari;
			mahsulot etkazib berish hajmi;
			qiyosiy o‘rni.
Boshqa	manbalar	(reyting		makroiqtisodiy ma’lumotlar;
agentliklari,	birja	ma’lumotlari		tarmoq bo‘yicha ma’lumotlar;
va.h.k.) :				maxsus hisobotlar;
				statistik manbalar.

Kreditga layoqatlikning tavsifi
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarini rivojlanishida kredit munosabatlari va to‘lov qobiliyatini o‘rganish dolzarb masala hisoblanadi. Banklar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning kreditga layoqatliligini baholash orqali risklarni kamaytirishga, kredit resurslarini oqilona joylashtirish orqali o‘z daromadlarini oshirishga, moliyaviy barqarorligini mustaxkamlashga erishadilar.
Kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini ikki tomonlama ko‘rib chiqish lozim: 1.Qarz oluvchi nuqtai nazaridan kreditga layoqatlilik darajasi - kredit
shartnomasini tuzish imkoniyati, olingan kreditlarni o‘z vaqtida qaytara olish
qobiliyati bilan baholanadi.

Bank nuqtai nazaridan, kreditga layoqatlilik darajasi korxonaga beriladigan kreditning hajmini to‘g‘ri aniqlay olish ma’suliyati inobatga olinadi34.

Ma’lumki, iqtisodiyotni liberallashtirish sharoitida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuvi yuzaga keladi. Bu esa tamonlarning qaysi mulk shakliga asoslangan bo‘lishiga qaramasdan iqtisodiy jihatdan to‘liq mustaqil bo‘lib, o‘z xarajatlarini daromadlari bilan qoplashnishini talab etadi. Faoliyatning moliyaviy mablag‘larga tayanishi oqibatida korxonalar faoliyatini rivojlantirishning ichki imokniyatlari doimo ham etarli bo‘lmaydi. SHu sababli sub’ektlar ko‘pincha qo‘shimcha pul mablag‘lariga ehtiyoj sezadilar va bu ehtiyojlar bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. Bank kreditlari nafaqat korxona va tashkilotlarni moliyaviy taminlashi manbasi balki ularni maqsadli, muddatli, taminlangan holda joylashtirish orqali o‘zining faoliyat davomiyligini ham taminlab berishning zaruriy sharti hisoblanadi.

Tijorat banklari faoliyatida qo‘ygan maqsadga erishish va bergan kreditlarining samara bilan bankka qaytib kelishini ta’minlashi uchun mijozning moliyaviy holatini uning kreditni o‘z vaqtida qaytara olishi imkoniyatlarini tekshirib ko‘rishi lozim.

Kreditga layoqatlikni baholashda banklar nafaqat mijozning o‘tgan davr ma’lumotlariga baho berishi, shu bilan birga uning kelajakdagi moliyaviy ahvolini ham bashoratlashi zarur. Moliyaviy barqarorlikni va kredit operatsiyalaridagi risk hisobini ob’ektiv baholash, bankka kredit resurslarini samarali boshqarish hamda foyda olish imkonini beradi.

³⁴Ш.З.Абдуллаева “Банк рисклари шароитида тижорат банкларининг кредит портфелини диверсификациялаш” Автореф. дисс и.ф.д. – Тошкент. 2000. 239-240 б;

257
Iqtisodiyot tarmoqlarini liberallashtirish muhim vazifa sifatida qabul qilinishi korxonalarning to‘lov qobiliyati va barqarorligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan buxgalteriya hisobini yuritish zaruratini tug‘dirmoqda. Bunda buxgalteriya balansining yangi tahlilini yuritish asosiy o‘rinni egallaydi. Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilingan moddalar bo‘yicha guruhlashtirilishi, to‘lov qobiliyati va kreditga layoqatlilikni etarli darajada chuqurroq tahlil qilish imkonini beradi.