7-мавзу: классик иқтисодий мактабнинг тўЛА

Нонга бўлган паст баҳонинг капитал 
фойдасига бўлган таъсири тўғрисидаги тажриба» 
номли памфлетида 
синфларнинг иқтисодий муносабатлари ва капитализм ривожланиш назарияси 
қисқа, аммо лўнда тарзда баён этилган. Унинг асосий хулосалари 
қуйидагилардан иборат: агар иқтисодиёт ривожи ўз ҳолига қўйилса, аҳолининг 
ўсиши ва кам унумдор ерларга ишлов беришга ўтилиши туфайли қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотларининг баҳоси ошиб боради. Бунинг барча фойдаси ер 
эгалари бўлган лендлордларга ўтади. Ваҳоланки капиталга бўлган фойда 
нормаси пасаяди. Бундан эса ишчилар ҳам зиён кўради, чунки уларнинг 
меҳнатига талаб пасайиб боради. Хўш, бу тенденциянинг олдини олиш 
мумкинми? Хусусан, хориждан арзон дон импорт қилиш керак, демак, бундан 
«Нон қонунлари»ни бекор қилиш керак деган хулоса чиқарилади (
Англияда нон 
ва донга юқори баҳо қўйган махсус қонун бор эди, уни «Нон қонунлари» деб 
аталарди, бу қонунлар 1830 йилда тўла бекор қилинди
). Рикардо парламент 

---

151 
аъзоси сифатида доим эркин савдо учун кўраш олиб борди. Тарих бу ғоянинг 
тўғрилигини амалда исботлади.
ХVIII асрнинг охирида (1789-1794 йиллар) Fарбий Европадаги энг йирик 
буржуа инқилоби Францияда рўй берди. Бу инқилоб мамлакатдаги феодал 
муносабатларга тўла барҳам берди ва капитализм (бозор)нинг тез ривожи учун 
йўл очиб берди, аммо бу ўзгаришлар текис ва равон амалга ошмади. Саноат 
тўнтарилиши 
машина 
индустриясини 
бошлади. 
Капиталистик 
муносабатларнинг бир қанча позитив томонлари билан бирга анчагина негатив 
оқибатлари ҳам кўрина бошлади. Ана шундай шароитда классик мактаб 
вакиллари яратган таълимотларни ҳар томонлама тўлдириш ва қайта кўриб 
чиқишга киришилди, бу жараён Франция, Англия ва АКШда XVIII аср охири - 
XIX аср 1-ярмида рўй бера бошлади. Бу даврдаги таълимотларга хос хусусият 
шу эдики, уларда барча иқтисодиёт категориялари тўлалигича эмас, балки 
қисман, яъни уларнинг айримлари олиниб, тадқиқ қилинди. Францияда Сэй, 
Бастиа, Англияда Мальтус, Сениор, АКШда Кэри ва бошқалар классик 
иқтисодий мактабни қайта кўриб чиқиш, уни тўлдириш, замонга мослаш 
истаклари билан ўзига хос таълимотлар юзага кела бошлади.