7-mavzu. Ish haqini tashkil etish va uni isloh qilish. Mehnatga haq to‘lash tizimlarini tashkil etish

^ Ish xakining vaktbay shakli esa bajarilgan ish uchun to’lanadigan mehnat xaqi ishlagan vaqtiga va malakasiga binoan belgilanadi. Ishbay ish xaqini to’lash mehnatni normallashtirish va ishlab chikarilgan mahsulotni tug’ri yulga kuyishni talab etadi.

Ishbay ish xaqi to’lash muljallangan mehnat xaqi hamda ishlangan mehnatga yarasha xisoblanadi.

Ishbay ish xaqi bevosita ishbay, ishbay-progresiv, bilvosita ishbay, akkord shakllarida rivojlanmokda.

Mahsulotni seriyalab ishlab chikarishda donalab mehnat xaqi ko’pincha ishlab chiqarish normasi buyicha, ko’p turdagi va kam seriyali mahsulot ishlab chiqarishlarda esa vaqt me’eri buyicha aniqlanadi.

^ Oddiy ishbay tizimida ishchining oylik ish xakini aniklash uchun u bir oy davomida ishlab chikargan mahsulot mikdorini mahsulot birligiga muljallangan ish xaqiga kupaytiriladi. Agar oy davomida ko’p turli mahsulot ishlab chikarilgan bo’lsa, har bir mahsulot uchun to’langan xaq yig’indisi aniqlanadi.

Ishbay va vaqtbay mehnat haqi to’lash tizimlarida asosiy mehnat normasi bilan bir qatorda, ko’pincha bitta yoki bir nechta qo’shimcha mehnat normalaridan foydalaniladi, ularni bajarganlik va oshirib ado etganlik uchun joroiy mukofotlar (yoki asosiy ishlab chiqarish faoliyati natijalari uchun mukofotlar) to’lanadi. Ular o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra asosiy mehnat normasiga qo’shiimcha ravishda belgilanadigan mehnat normasi uchun haq to’lashdan iborat bo’ladi. Joriy natijalar uchun mukofotlash tarif tarzida haq to’lashni bamisoli davom ettirib, uni mukofotlash ko’rsatkichi va sharti sifatida to’ldiradi.

Vaqtbay shaklda ish vaqtini belgilash shu sababdan uning o’ziga asoslanadi, ishbay haq to’lash shaklida ham vaqtga qarab haq to’lash elementi – muayyan vaqt mobaynidagi mehnat uchun haq to’lash stavkasidan foydalaniladi. Har qanday mehnat bevosita ish vaqti bilan o’lchanishi sababli aslida har qanday xodimning mehnatiga vaqtga qarab haq to’lanadi. Ishbay haq to’lashni qo’llanish xodimlarning mehnati bevosita ishlab chiqarish faoliyatini to’g’ridan-to’g’ri normalash vahisobga olishga bo’ysunadigan muayyan miqdoriy natijalarda ifodalangan taqdirdagina mumkin bo’ladi.

Shuningdek, ishbay haq to’lash tizimida mahsulot ishlab chiqarishning o’sishidan yuksak moddiy manfaatdorlik yuzaga keladi, mahsulot sifatining o’sishi va moddiy resurslarni tejashga nisbatan esa manfaatdorlik paydo bo’lmaydi, degan barqaror fikr tug’ilgan edi. Vaqtbay haq to’lashga kelganda esa u xodimlarni muayyan vaqt mobaynida rag’batlantirib turadi, lekin mehnat unumdorligining o’sishi va boshqa ko’rsatichlarning ortishidan manfaatdor qilmaydi, degan fikr mavjud edi. Haqiqatda esa ish vaqti mezoni birligini va har bir haq to’lash shakli doirasida mehnat normalari natijalarini mezonini belgilashdagi kamchiliklarni u yoki bu haq to’lash tizimining kamchiliklari deb ro’kach qilindi. Bu kamchiliklarga barham berilg8andan keyin esa mehnatga haq to’lashning ishbay va vaqtbay tizimlari o’rtasidagi xodimlarga rag’batlantiruvchi ta’sir o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan tafovutlar ham yo’qoldi.