|
2. Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar. Bozor infratuzilmasini shakllantirish
SSSR parchalanishi bilan respublikalar va mintaqalarning iqtisodiy aloqalari uzildi, sanoat ishlab chiqarishi pasaydi. Bir qator tarmoqlarni rekonstruksiya qilish, bozor munosabatlariga javob beradigan va jahon bozorida raqobatlasha oladigan zamonaviy korxonalarni qurish, istiqbolli tarmoqlarni rag‘batlantirish masalasi pishib etildi.
Mustaqillik yillarida birinchi marta erishilgan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotidagi barqarorlik chet el kapitali uchun keng imkoniyatlar ochdi. SHu munosabat bilan, 1998 yilda Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari - "CHet el investitsiyalari to‘g‘risida"gi, "Xorijiy investorlarning huquqiy kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida"gi kabilar muhim ahamiyatga ega edi. 35 mamlakat, dunyoning o‘nlab yirik banklari bilan imzolangan savdo-iqtisodiy shartnomalar O‘zbekistonning rivojlangan davlatlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini kengaytirishga va xorijiy investitsiyalardan samarali foydalanishga xizmat qilmoqda.
Xorijiy investitsiyalardan foydalanish respublika iqtisodiyotida jiddiy tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga imkon berdi.
O‘zlashtirilgan xorijiy investitsiyalar hajmi yil sayin ortib bormoqda. Agar 1991-1998 yillarda. Respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga 8 milliard AQSH dollaridan oshiq investitsiya kiritilgan bo‘lsa, 1999 yilda 1,324 million AQSH dollaridan ortiq miqdordagi xorijiy investitsiyalar o‘zlashtirildi. Boshqacha qilib aytgan, barcha kapital qo‘yilmalarning qariyb 24% xorijiy investitsiyalar hissasiga to‘g‘ri keldi.
Neft va gaz sanoatida chet el kapitali alohida o‘rin tutadi. 1994 yilda ushbu sohada u 10 million dollarni, 1998 yilda esa 1 milliard 300 million dollarni tashkil qildi. SHu tufayli, neft qazib olish 1990 yildagi 2,8 million tonnadan 1998 yilda 8,1 million tonnagacha oshdi. Bu vaqt ichida tabiiy gaz qazib olish mos ravishda 40,8 milliard kubometrdan 54,3 milliard kubometrgacha oshdi va Prezidentimiz tomonidan belgilangan butun mamlakat aholisini tabiiy gaz bilan ta’minlash bilan bog‘liq muhim vazifa muvaffaqiyatli yakunlandi. Agar mustaqillik arafasida O‘zbekistonda shahar aholisini tabiiy gaz bilan ta’minlash 47 foizni tashkil etgan bo‘lsa. qishloq aholisi - 17%, keyinroq esa, (1997 yilda) bu raqam mos ravishda 64 va 68% ni tashkil etdi.
Dunyoning ko‘plab rivojlangan davlatlarida ro‘y bergan 1998 yildagi moliyaviy inqiroz O‘zbekistonning moliyaviy va sanoat holatiga ta’sir ko‘rsatmasligi mumkin emas edi, lekin bu o‘z iqtisodiyotning oldinga siljishini to‘xtatmadi. Mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlik hukm surdi. Bu, ayniqsa, MDH mamlakatlarining moliyaviy-iqtisodiy ahvoli bilan taqqoslaganda sezilarli bo‘ldi, ularning aksariyatida iqtisodiy rivojlanish darajasi 1990 yilga nisbatan 50 foizdan kam edi. Qattiq moliyaviy-kredit siyosati inflyasiyaning ko‘tarilishiga imkon bermadi. Jahon bozorida oltin, paxta, mis va boshqa eksport tovarlari narxlarining keskin pasayishiga qaramay, iqtisodiy islohotlarda yutuqlarga erishildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni davom etmoqda. 1999 yilda xususiy sektorning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 64,5 foizni tashkil etdi ( sanoatda - 64%, qishloq xo‘jaligida - 98,7%). Xususiylashtirilgan korxonalarda aholining 74,2 foizi ishladi. 1999 yilda yalpi ichki mahsulotning o‘sishi kuzatilib,. uning o‘sishi 4,4% ni tashkil etdi.
Tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishning hal qiluvchi omiliga aylanmoqda. Sanoat ishlab chiqarishining asosiy o‘sishini yangi qurilgan ob’ektlar ta’minladi. Investitsiyalar umumiy hajmining 56% dan ortig‘i yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishga yo‘naltirildi.
Navoiy va Olmaliqdagi kon-metallurgiya zavodlarini rekonstruksiya qilish, "Zarafshon-Nyumont" qo‘shma korxonasi, Andijonda o‘zbek-koreys avtomobil zavodi tashkil etilishi mamlakatning moliyaviy-iqtisodiy holatini barqarorlashtirishda muhim rol o‘ynadi. 1999 yil boshida respublikada 3592 ta qo‘shma korxona ro‘yxatga olingan. Ulardan 1917 tasi jahon standartlariga mos mahsulotlar ishlab chiqaradi. Qo‘shma korxonalarning katta qismi - 1400 tasi Toshkent shahrida, 107 tasi Toshkent viloyatida, 85 tasi Samarqand viloyatida, 54 tasi Andijonda, 49 tasi Farg‘ona va Namangan viloyatlarida joylashgan.
O‘zbekiston dunyodagi eng boy kaolinning zaxirasiga ega. 1917 yilda Angren ko‘mir havzasidan topilgan, 1 milliard 100 million tonnalik zaxiraga ega bo‘lgan kon, faqat mustaqillik davridagina katta mablag‘ sarflash evaziga yirik ishlab chiqarishni korxonasiga aylandi (Germaniya bilan hamkorlikda).
Moskvada Respublika mustaqilligining to‘qqiz yilligi arafasida rossiyalik mualliflar M.Xafarli va A.Kasaevning "Taraqqiyotning o‘zbek modeli: tinchlik va barqarorlik - taraqqiyot asosi" kitobi nashr etildi, unda mustaqillik yillarida O‘zbekistonning rivojlanishi katta xolislik bilan baholandi. Mualliflar fikricha, yalpi ichki mahsulot 2,5 foizigacha, o‘rtacha oylik inflyasiya darajasi 1,9 foizgacha o‘sgan. Sanoat ishlab chiqarishining o‘sish sur’atlari bo‘yicha O‘zbekiston 1999 yilda 117% ko‘rsatkich bilan MDH mamlakatlari orasida birinchi o‘rinni egalladi. Holbuki, bunday ko‘rsatkich 1991 yil darajasida - Rossiyada atigi 45%, Ukrainada - 44%, Qozog‘istonda - 41% tashkil etgan edi.
Eksport tarkibi ham o‘zgarmoqda: paxta tolasining ulushi pasaymoqda – (44% dan 28% gacha), aksincha, mashina va uskunalar eksporti 9,85% dan 23% gacha o‘smoqda. SHu bilan birga, tashqi qarz miqdori YAIMning 2,5 foizidan oshmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
