7-ma’ruza. Teleskoplar va ularning turlari tamoilari, spectral asboblar, radio teleskoplar Kosmik teleskoplar

Parallaktik qurilmada o‘zaro perpendikulyar o‘qlardan biri olam o‘qi bo‘yicha o‘rnatiladi (68-rasm). Bunda ikkinchi o‘q osmon ekvatori tekisligida yotadi. Agar ekvatorial qurilmada teleskop olam o‘qi atrofida aylantirilsa, obyektivning bosh optik o‘qi sutkalik parallel bo‘yicha, osmon ekvatori tekisligida yotgan o‘q atrofida burilganda esa, og‘ish aylanasi bo‘yicha siljib osmonning ixtiyoriy tomoniga qaray oladi.

Astronomik kuzatishlar uchun qaysi bir qurilma qulay, degan tabiiy savol tug‘iladi. Ma'lumki Yoritgichlarning sutkalik ko‘rinma harakatlari, tekisliklari osmon ekvatoriga parallel joylashgan sutkalik parallellar bo‘yicha kuzatiladi. Binobarin bunday harakatdagi ixtiyoriy Yoritgichning gorizontal koordinatalari {A, h) vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi, ekvatorial koordinatalardan og‘ish 8 esa o‘zgarmay qolib, soat burchagi / o‘zgarib boradi. Demak, azimutal qurilmali teleskop bilan ma'lum Yoritgich kuzatilayotgan bo‘lsa, u doim ko‘rish maydonida qolishi uchun teleskopni doimiy ravishda har ikkala - o‘zaro perpendikulyar o‘qlar atrofida burishga to‘g‘ri keladi.

Ekvatorial qurilmada esa teleskopni faqat olam o‘qiga parallel o‘q atrofida Yoritgichning sutkalik harakati tezligida soat mexanizmi deyiluvchi maxsus qurilma yordamida burib, uni ko‘rish maydonining ma'lum qismida qo‘zg‘almas «ushlash» mumkin. Shuning uchun ham ekvatorial qurilma azimutal qurilmaga nisbatan afzal hisoblanadi.

Teleskopning soat mexanizmi-tosh yuklar yoki sinxron elektrodvigatel yordamida ishlovchi mexanizm bo‘lib, uning tekis aylanuvchi o‘qi shkivli (yoki tishli) uzatma orqali teleskopning olam o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan o‘qi atrofida birtekis aylantirishga imkon beradi. Teleskop soat mexanizmi yordamida olam o‘qi atrofida, osmonning sutkalik aylanish davriga teng, ya'ni 24 soatli davr bilan aylantiriladi. Shunday qilingandagina kuzatish davomida ma'lum Yoritgich teleskopning ko‘rish maydonida qo‘zg‘almay turadi va natijada yetarlicha katta ekspozitsiya vaqti talab etuvchi obyektlarni (ayniqsa xira obyektlarni) ham rasmga tushirish imkoniga ega bo‘ladi.

Nazorat uchun savollar:
1. Astrоfizikaning asоsiy asbоblari va usullari.

2. Astrоfоtоgrafiya va astrоfоtоmеtriya.