7-ma’ruza. Teleskoplar va ularning turlari tamoilari, spectral asboblar, radio teleskoplar Kosmik teleskoplar

R


5-rasm.
adioteleskoplar. XX asrning 30-yillariga kelib ko‘plab osmon jismlari, jumladan gaz-chang tumanliklar radiodiapazonda nurlanishi ma'lum bo‘ldi. Osmon jismlaridan millimetrli diapazondan to o‘nlab metrgacha to‘lqin uzunligida kelayotgan radionurlarni qayd qilishga mo‘ljallangan teleskoplar - radioteleskoplar deb yuritiladi (5-rasm).

R adioteleskoplarning asosiy qismlari antenna va priyomnik bo‘lib, antenna ko‘pincha parabaloid shaklida ishlanadi. Antennadan qaytgan radionurlar parabaloidning fokusidan joy olgan nurlatgich (obluchatel)da yig‘ilib, maxsus to‘lqin uzatgich (volnovod) yordamida priyomnikka yo‘naltiriladi. Signal priyomnikda kuchaytirilgach, detektorlanadi va so‘ngra radiosignalni qayd qilgich maxsus asbobda (samopisetsda) yozib olinadi. Priyomnik kuchaytirgichi qanday to‘lqin uzunligiga mo‘ljallangan bo‘lsa, obyekt o‘sha monoxromatik radionurda kuzatilayotgan bo‘ladi. Radioteleskoplarning metall ko‘zgusi aniqligiga talab optik teleskoplarnikiga nisbatan ancha past bo‘lib (radioto‘lqinlar elektromagnit to‘lqinlar shkalasining eng uzun to‘lqinli uchastkalariga to‘g‘ri kelganligi tufayli), antennaning aniq parabolik sirtdan chetlashishi, X to‘lqin uzunligida ishlayotgan radioteleskop uchun A./8 dan katta bo‘lmasligi lozim. Masalan, 1 metrli diapazonda ishlaydigan teleskoplar antennasining eslatilgan chetlanishi 12,5 santimetrgacha borishi ruxsat etiladi. Bir necha metrdan o‘nlab metrgacha diapazondagi radionurlarni qayd qilish uchun parabolik antennalar o‘rniga ba'zan ko‘p sonli antennalar qo‘llaniladi.

Radioteleskoplarni ajrata olish kuchini belgilash uchun yo‘nalganlik diagrammasi deyiluvchi maxsus xarakteristikadan foydalaniladi. Yo‘nalganlik diagrammasi, radioteleskopning antennaga nisbatan joylashgan radionurlanishning nuqtaviy manba holatiga ko‘ra sezgirligini xarakterlaydi. Parabolik antennali radioteleskopning yo‘nalganlik diagrammasi paraboloid o‘qiga nisbatan simmetrik bo‘ladi.