3.Kichik Osiyo neolit davri. Kichik Osiyo (mil av. 8 ming yil oxiri -7 ming yil boshlari) Xojilar manzilgoxining quyi qatlamidan xom g‘ishtdan qurilgan uylarning o‘rni aniqlangan. Uylarning poli loysuvoq qilingan va devorlari bilan birgalikda qizil rangda bo‘yalgan. Geometrik shaklda sopol idishlar uchramaydi. Idishlar toshdan yasalgan. Suyakdan bigiz, kremen va obsidiandan o‘roq uchi qadamalari, silliqlangan tosh boltalar yasalgan. Ikki qatorli arpa ekilgan. SHuningdek bir qatorli yovvoyi bug‘doylarni temachlash xam yordamchi xo‘jalik hisoblangan. Bu erda xam Ierixonliklar kabi murdalardan uyda ko‘mishgan.
Kichik Osiyo ishlab chiqaruvchi xo‘jalik shakllarining to‘liq nomoyon bo‘lishi to‘g‘risidagi ma’lumotni CHeyyunyu depesa yodgorligida amalga oshirilgan arxeologik qazish ishlari natijasida aniqlangan. U mil.av 7250-6750 yillar bu yodgorlikning uylari asosan toshdan terilib satxi oxak bilan suvalib, bo‘yalgan. Sopol idishlar uchramaydi. Hayvon xaykalchalari mavjudkremendan yasalgan mikrolitsimon tosh qurollar ustunlik qiladi. Kam sonli urib ishlangan mis buyumlar uchraydi. YOdgorlikning dastlabki ikki bosqichida xo‘jalikning ovchilik-dexqonchilik shakli ustunlik qilgan. Ovchilikla zubr birinchi urinda, ikkinchi urishda bo‘rilarni ovlashgan. Uchinchi bosqichga kelib chorvachilik ovchilikni siqib chiqaradi. Qo‘y, echki asosiy chorva xisoblangan. Dexqonchilikda bir va ikki qator bug‘doy ekilgan.
Kichik Osiyodagi ilk dehqonchilik madaniyatining taraqqiy etgan shakli Markaziy Turkiyaning janubidagi Konya vodiysidagi CHatalxyuyuk yodgorligida (mil.av. VII ming yillik ikkinchi yarmi- VI ming yillik birinchi yarmi) aksini topgan. Bu erda mazkur davrda 20 dan ortiq ilk dehqon jamoalarining kichik qishloqlari mavjud bo‘lib, ulardan yirigi CHatal Xyuyukning maydoni 13 ga ni tashkil etgan. YOdgorlikda aniqlangan uylar yirik o‘lchamdagi xom g‘ishtlardan barpo qilingan. Ularning ayrimlari devorlari sirtiga mazmunli rang-tasvirlar va bo‘rtma naqshlar, xususan, buqa yoki qo‘y boshi tasviri solingan. Bunday uylar dehqon jamoasi sig‘inish odatlari uchun xizmat ibtidoiy ibodatxona bo‘lganligi shubhasiz. Murdalar uylarning ichida kuzatuv buyumlari bilan birga qo‘shib ko‘milgan.
Asosiy mehnat qurollarini tosh va suyaklardan yasalgan buyumlar tashkil etadi. Obsidian tosh qurollarini yasashda asosiy xom ashyo hisoblangan. Mis buyumlar bolg‘alash usulida ishlangan. YOdgorlikning yuqori madaniy qatlamlaridan sirtiga qizil rangdagi chiziqlar bilan bezatilgan sapol buyumlari uchraydi.
Xo‘jaligining asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil etadi. Bu erda 14 xildagi o‘simliklar madaniylashtirilib, bir va ikki qator bug‘doy va arpa etishtirilgan. Mayda va qoramol uy chorvachiligini tashkil etgan. SHuningdek, ovchilik yordamchi xo‘jalik an’anasi sifatida saqlanib qoladi.
CHatal Xyuyukliklarning boy madaniyati va g‘oyaviy qarashlari ibodatxonada aniqlangan qo‘y, buqalar boshining bo‘rtma tasviri, ayol ma’buda, qisman erkak haykalchalari yoki devorida chizilgan ov manzaralarida o‘z aksini topgan. CHatalxyuyuk ayrim tadqiqotchi olimlar ilk shahar, degan fikrni ilgari surishadi. Lekin, bu manzilgoh shahar talablariga javob beruvchi alomatlardan ancha yiroq bo‘lib, dehqonchilik vohasining markazi vazifasini o‘taganligi, tabiiy.
Old Osiyodagi ilk dehqonchilikning uchinchi bir markazi SHimoliy Mesopotamiya va unga tutash bo‘lgan SHimoliy Eronning tog‘li xudlari hisoblanadi. Bu erda neolit davridaJarmo madaniyati (VII-VI ming yilliklar) yoki ayrim tadqiqotchi olimlarning fikrlariga ko‘ra zagros madaniy birligi turidagi madaniyati rivojlangan. Jarmo madaniyatiga tegishli Jarmo yodgorligidan tashqari Zagros tog‘larining Iroq qismida Telshimshara, uning Eron qasmida esa Tepaisarob va Tepaiguranlar mavjud.
Jarmo yodgorligi eman o‘rmonlar tarqalgan hududda joylashgan bo‘lib, madaniy qatlamlarining qalinligi 7 metrni tashkil etadi. Bu manzilgohda aniqlangan uylar loydan qurilgan, ayrim hollarda ularning tag devorlari toshdan terilgan.
Jarmo madaniyati uchun plastinkasimon kremendan geometrik shaklidagi tosh qurollarini yasash xos belgilaridan biri sanaladi. Jarmoliklar dastlab sapol yasashni bilishmagan, keyinchalik sapol buyumlari paydo bo‘lib, ularning sirtiga naqshlar berilgan. Loydan turli o‘yinchoqlar, hayvon va ayol haykalchalarini yasashgan. Topilmalar orasida toshdan yasalgan o‘roq, bolta, motiga, keli va qo‘l tegirmoni va suyaklarda yasalgan buyumlar xo‘jalik xususiyatlarini tiklashda muhim ahamiyatga ega.
Jarmo aholisi xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi shallari bilan shug‘ullanganliklari shubhasiz. Dukkakli o‘simliklardan kuyib ketgan bug‘doyning asosiy ikki turi va bir turdagi arpa, no‘xat va tariq donlari aniqlangan. Ulardan bug‘doy va arpa shubhasiz madaniylashtirilgan. Hayvonlardan dastlab echki xonakilashtirilgan. CHo‘chqaning ham xonakilashtilgani ehtimoldan holi emas. Go‘sht mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojning bir qismi yovvoyi hayvonlar hisobidan qondirilib, xo‘jalikning ovchilik shakli ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan.
Dehqonchilik va chorvachilik xo‘jalik shakllariga o‘tish Old Osiyoning bir joylarida nisbatan tog‘ va tog‘ oldi hududlarida sodir bo‘ladi. Ammo mazkur hududlar keyingi davr taraqqiyoti asosiy markazlariga aylanmadi. Bu hududlarda hosildorlik yuqori va barqaror bo‘lmagan. Qadimgi dehqonlar Osiyo va Afrikaning serhosil va subtropik daryo vohalariga o‘tish bilan ularning ishlab chiqaruvchi kuchlarning tezlik bilan va jamiyatning sivilizatsiya ostonasida bo‘lgan keyingi taraqqiyot bosqichiga o‘sib o‘tishiga olib keldi. YOg‘angarchilik mig‘dori etarli bo‘lmagan yangi iqlim sharoiti kishilarning agrar ishlab chiqarishining yangi shakli-sug‘orma dehqonchilikga o‘tishlariga turtki bo‘ldi. Sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik nafafaqat barqaror hosil olish imkoniyatini yaratdi, balki, boshoqli ekinlarning hosildor navlarini vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
