7. bap. JetiLİsken konkurensiYa bazarlari

Tutınıw artıqshalılıǵı–tutınıwshı tovarda satıp alıw nátiyjesindegi utıslar kópligi. Grafikte bul talap sızıǵı menen bazar bahası sızıǵı arasındaǵı maydannıń muǵdarı (S) na teń. (10-súwret)
Usıǵan uqsas óndiriw artıqshalıǵı-bazar bahası menen tovardı islep shıǵarıwdaǵı shekli shıǵınlardıń ayırmaları summası bolıp grafikte V úsh múyeshliginiń maydanına teń.
Atap ótilgen artıqshalılıqlardı mámleketlik baha siyasatın bahalawda qollanıw múmkin.



10-súwret. Tutınıwshı hám óndiriw artıqmashlılıǵınıń grafigi.
Bahanı mámleketlik kontrollaw nátiyjesinde tutınıwshılar hám óndiriwshilerdiń artıqshalılıqlarınıń ózgerisi 11-súwrette sáwlelengen.
Bahanı kontrollaw (P_max bahanı belgilew) nátiyjesinde ayırım óndiriwshiler bazardan shıǵıp ketiwge májbúr boladı, sol sebepli islep shıǵarıw hám satıw kólemi azayadı (Q^* Q₁). Tovar satıp alıwdı dawam ettiriwshiler endi az bahada (P_max) alǵanlıǵı ushın artıqshalılıqları kóbeyedi (A tórtmúyeshligi maydanı).

11-súwret
Biraq ayırım tutınıwshılar tovar az bolǵanlıǵı sebepli artıqshalılıqları azayadı (V úsh múyeshligi maydanı). Tutınıw artıqshalılıǵınıń taza ózgerisi A-V maydanına teń bolıp, A>V bolǵanı ushın taza ózgeris kórsetkishi oń boladı.
Óndiriwshiler ushın bahanıń ózgerisi tómendegishe tásir jasaydı: ayırım óndiriwshiler usı bahada Q₁ muǵdardaǵı tovardı islep shıǵaradı hám A úshmúyeshliginiń maydanına teń artıqshalılıqtı joǵaltadı.Ulıwma ózgeris tómenlep S úsh múyeshliliktiń maydanına teń qosımsha utılısqa ushıraydı. Ulıwma artıqshalılıqtıń ózgerisi A-C ǵa teń bolıp bahanı kontrollaw zıyanǵa alıp keledi.
Ulıwma artıqshalılıqlardıń tolıq zıyanı (tutınıwshı hám óndiriwshiler ushın) (A-V)+(-A –S)=-V-S, yaǵnıy V hám S úsh múyeshliliklerdiń maydanınıń qosındısına teń. Bul ulıwma shıǵınlardıń muǵdarı bahanı kontrollaw ilajlarınıń nátiyjesizligin kórsetedi. Bunda óndiriwshiler artıqshalılıǵınıń zıyanı tutınıw artıqshalılıǵı utısınan joqarı boladı.
Egerde mámleket zárúr dep esaplasa bazar bahasınan joqarı bahanı belgilew múmkin. Bunday jaǵdayda óndiriwshiler tovar islep shıǵarıw muǵdarın Q₂ ge kóbeytedi (12-súwret), biraq tutınıwshılardıń satıp alatuǵın tovarları muǵdarı Q₃ ge azayadı.
Egerde óndiriwshiler satılatuǵın tovardıń muǵdarınday ónim (Q₃) islep shıǵarsa, tutınıwshılar da, óndiriwshiler de (+,-) artıqshalılıq esabınan zıyanǵa ushıraydı. Grafiktegi A tórtmúyeshliginiń maydanı óndiriwshilerdiń artıqshalıq kópliginiń muǵdarın, al V hám S úsh múyeshlikleriniń maydanı zıyan muǵdarın ańlatadı (V-tutınıwshı baha joqarılaǵanlıǵı sebepli tovar satıp almaǵan artıqshalıq muǵdarı; S-tovar islep shıǵarmaǵanlıǵı sebepli óndiriwshiniń artıqshalıq muǵdarı).



12-súwret
Bulardan basqa mámleket óndiristiń ayırım tarmaqların qollap –quwatlaw yaǵnıy, olar kóbirek dáramat alıwı ushın turaqlı bahalardı uslap turıw sistemasın qollanadı. Bunıń bir usılı-húkimet belgili bir P_s bahasın belgilep, usı bahanı uslap turıw ushın zárúr tovarlardı satıp aladı (13-súwret). İslep shıǵarıwshılar, tutınıwshılar hám mámlekettiń juwmaq utıs hám utılısların usı grafik boyınsha úyrenemiz.

13-súwret. Bahanı belgili bahada uslap turıw grafigi
P_s bahada talap muǵdarı Q_s muǵdarǵa, usınıs Q_s muǵdarǵa ósedi. Usı bahanı uslap turıw ushın húkimet P_s bahada zıyat tovarlardı D úsh úshmúyeshliginiń maydanına teń shıǵınlar jumsap satıp aladı. Q_s muǵdardaǵı ónimdi satıp alǵan tutınıwshılar A tórtmúyeshliginiń maydanınday artıqsha shıǵınlar menen, qalǵanları V úshmúyeshliginiń maydanına teń artıqsha shıǵınlar jumsap satıp aladı. Óndiriwshiler Q_s¹ muǵdardaǵı tovardı P_s bahadan satqanlıǵı ushın A+V+S maydanǵa teń artıqsha utısqa iye boladı.
Solay etip, mámleket turaqlı bahanı uslap turıw ushın (Q_s¹-Q_s)P_s muǵdardaǵı ǵárejetlerdi ajıratıp shıǵarıwı kerek.