|
5.ESHITISH FONETIKASI
Eshitish fonetikasi - bu fonetikaning nutq tovushlarini eshitish va nutqni idrok etish bilan bog'liq bo'limdir. Eshitish fonetikasi nutq stimullari o'rtasidagi munosabatlarni va tinglovchining periferik va markaziy eshitish tizimlari, shu jumladan miyaning ayrim nuqtalari yordamida nutq jarayonidagi tovushlarni qabul qilishni fonetika o’rgatadi. Eshitish fonetikasi akustik va artikulyatsion fonetikasi bilan bir qatorda fonetikaning uchta asosiy tarmog'idan biri bo’lib, ko’pgina bahs va munozaralarga sabab bo’lgan.Eshitish fonetika nutqning segmental (asosan unli va undoshlar) hamda prosodik (stress, ohang, ritm va intonatsiya kabi) jihatlari bilan bog'liq. Ushbu hodisalarni eshitish ,kontekstsiz o'rganish mumkin bo'lsa-da, nutq jarayonida bir necha turli xilliklar va o’zgaruvchanliklar yuzaga keladi. Misol uchun , odatda unlilar chastotalari ya’ni ovoz balandligi orqali konteksda turli so’zlarda turli xilda talaffuz qilinadi. Bu esa parasodiya ta’siri orqali amalga oshiriladi.Agar eshitish fonetikasi va nutqni idrok qilish o'rtasida farq mavjud bo'lsa, demak, birinchidan fonologiyaga va tilshunoslikning boshqa jihatlariga an'anaviy instrumental bo'lmagan yondashuvlar bilan chambarchas bog'liq bo'lsa, ikkinchidan eksperimental, laboratoriya asosida o'rganishga yaqinroq. Binobarin, eshitish fonetikasi atamasi ko'pincha instrumental tahlildan foydalanmasdan nutqni o'rganishga murojaat qilish uchun ishlatiladi:Tadqiqotchi yozuv uskunalari yoki hatto oddiy qalam va qog'oz kabi texnologiyalardan foydalanishi mumkin (Uilyam Labov Nyu-Yorkdagi do'konlarda ingliz tilining talaffuzini o'rganishda tadqiqotlar olib borishda foydalangan), ammo laboratoriya usullaridan foydalanmaydi: spektrografiya yoki nutq sintezi yoki fonetiklarga miyaning tovushga ta'sirini bevosita o'rganishga imkon beradigan EEG va fMRI kabi usullar.Sotsiolingvistika va dialektologiyada olib borilgan tadqiqotlarning aksariyati ma'lumotlarning eshitish tahliliga asoslangan va deyarli barcha talaffuz lug'atlari so'zlarning qanday talaffuz qilinishini empresionistik, eshitish tahliliga asoslangan. Shuni aytib o’tish kerakki Instrumental tahlillarga nisbatan eshitish tahlili o’zining samaradorligi va avzallik tomonlariga ega : Kennet L. Pike "Eshitish tahlili fonetik o'rganish uchun juda muhimdir, chunki quloq eshitib bo’ladigan tovush to'lqinlarining barcha xususiyatlarini eshita oladi. ... ". Herbert Pilch eshtish fonetikasini akustik fonetikadan ajaratilgan holatda o’rganishga harakat qildi. Fonetik malumotlarni eshitish tahlili jarayonida analitik eshtishning avzalligi va ustunligi aniqlandi. Amaliyfonetika 19 asrdan beri nafaqat fonetik tahlil va talaffuz uchun balki hozirgi zamon fonetikasi ni o’ziga xos muhim bir dasturamali bo’lib kelmoqda.Ovoz balandligi va ritm kabi prosodik omillarni eshitish tahlilida o'qitish ham muhimdir. Prosodiya bo'yicha barcha tadqiqotlar eshitish texnikasiga asoslanmagan: 20-asrda laboratoriya asboblari yordamida prosodik xususiyatlar bo'yicha bir qator havaskor kishilar tomonidan ishlar olib borilgan (masalan, Elizabeth Uldallning sintezlangan intonatsiya konturidan foydalanganligi, Denis Fryning urg’uni tahlil qilish bo’yicha ishlari, Daniel Jonsning tahliliy ishlari. Shuni ham aytib o’tish kerakki, prozodiya bo'yicha ishlarning katta qismi toBI, INTSINT yoki IPO tizimi kabi akustik signalni kompyuter tahliliga asoslangan yondashuvlar yaqinda paydo bo'lgunga qadar eshitish tahliliga asoslangan.ToBI (ohanglar va to’xtalish indekslarining qisqartmasi) - bu nutqning prosodikasini transkripsiyalash va izohlash uchun konventsiyalar to'plami. "ToBI" atamasi ba'zida amerikalik ingliz tilini tavsiflash uchun ishlatiladigan konventsiyalarga nisbatan qo'llaniladi [1],bu tizim birinchi toBI tizimi bo'lib, Meri Bekman va Janet Pyerxembert va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan.Bir qator tillar uchun boshqa TOBI tizimlari aniqlangan; Masalan, J-ToBI Tokio yaponlari uchun TOBI konventsiyalariga tayaniladi, va Gollandiyalik intonatsiyani tavsiflash uchun ToBIning moslashuvi Karlos Gussenxoven tomonidan ishlab chiqilgan va ToDI deb nomlangan. IViE (Intonational Variation in English) deb nomlangan ToBI ning yana bir o'zgarishi 1998 yilda tashkil topgan bo'lib, ingliz ingliz tilidagi bir necha lahjalarni taqqoslash imkoniyatini yaratgan.ToBI-ning to'liq transkripsiyasi oltita qismdan iborat: (a) audio yozuv, (b) F0 (asosiy pitch) elektron chop etish yoki qog'ozli yozuv, (c) ohanglar darajasi, H va L terminlari, (d) oddiy yozuvdagi so'zlashuv so'zlari bilan bir darajali so'zlar, (e) bo'g'inlarning kuchini ko'rsatadigan tanaffus ko'rsatkichi darajasi va (f) sharhlar bilan har xil daraja.Eshitish illyuziyalari - bu haqiqiy tovushni yoki tashqi stimulni noto'g'ri qabul qilish. [1] Ushbu yolg'on tasavvurlar optik illyuziyaning ekvivalenti hisoblanadi: tinglovchi stimulda bo'lmagan tovushlarni eshitadi yoki ularni qanday yaratilganligi sharoitida imkoni bo'lmaydigan tovushlarni eshitadi.
Fonetikaning bu aspekti fonetik birliklaming eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so‘zning ma’nosini yoxud gap va nutq mazmunini idrok qilish qonuniyatlarini o‘rganadi.Ma’lumki, inson tashqi dunyoni o‘zining sezgi a’zolari orqali his etadi: ko‘radi, eshitadi, sezadi. Fonetik birliklar ham moddiy-material hodisa sifatida insonning eshitish a’zolariga ta’sir qiladi, ammo bu ta’sir shunchaki moddiy hodisaning ta’sirigina emas, balki fonetik so'zning (ma’noga ega bodgan formaning) yoxud gapning ta’siri bodadi. Shuning uchun 'har qanday so‘zni, so‘z shaklini yoki gapni eshitganimizda, ongimizda shu birliklarning ma’nosi yoki mazmuni, aniqrogd, ma’no yoki mazmun obrazi gavdalanadi. Bunday his etish, idrok qilishsiz tilning birorta funksiyasi(nominativ funksiya, kommunikativ funksiya, emotiv funksiya va hokazolar) amalga oshirilmaydi..Tovushning fizik-akustik tabiati — tovushning balandligi, kuchi, tembri, cho‘ziqligi, ularning eshitilish xususiyatlari.
Do'stlaringiz bilan baham: |
