|
4.AKUSTIK FONETIKA HAQIDA.
Nutq tovushlari sekundiga taxminan 1,100 marta tezlik bilan o'tuvchi havo oqimining mexanik tebranishi natijasidir. O'z navbatida havo tebranishi davomiy va davomsiz hamda sodda va murakkab bo'lishi mumkin. Tovushlar asosan ikki asosiy akustik belgiga ega: amplituda va chastota. Amplituda (tebranish to'lqini) eshitilishi jihatdan tovushning kuchiga (ovozning baland yoki pastligiga) to'g'ri keladi. Agar tebranish harakati tez bo'lsa, tovush baland tebranish chastotasiga ega bo'ladi. Aks holda past chastotali tovush hosil bo'ladi. Tebranish chastotasi gers (yoki har sekunda qaytariluvchi sikl) bilan o'lchanadi. Bir gers bir sekunda bo'ladigan tebranish davriga tengdir. Chastota tovushlarni bir-biridan farqlash uchun zarur bo'lgan akustik belgi hisoblanadi. Odamning tovush chastotasini eshitib his qila olish qobiliyati chegaralangan. Biz 15 dan to 15000 gersgacha bo'lgan tovushlarni eshitib his qila olamiz. Juda sekin (15 gersdan kam) yoki juda tez (20000 gersdan yuqori) tebranishga ega bo'lgan tovushlarni umuman eshitish mumkin emas. Shu sababli bunday tebranishga ega bo'lgan tovushlarni eshitish uchun maxsus uskuna va apparatlar zarur bo'ladi. Tovush to'lqinini hosil qiluvchi havo tebranishi davomiy bo'lsa, ton va davomsiz bo'lsa, shovqin hosil qiladi. Ton va shovqin tovushlarni farqlash uchun zarur bo'lgan akustik xususiyatlardir. Masalan, unli tovushlar tonga, jarangsiz undoshlar esa shovqinga egadir. Jarangli undoshlar bir yo'la ton va shovqinga ega bo'lib, keyingisi bosib ketadi. Sonor tovushlarda (l, r, y, m, n, ng kabi) shovqin va ton birlikda bo'lib, ton shovqindan ustun keladi. Tovushning cho'ziqligi yoki qisqaligi (uni odatda miqdor belgisi deb yuritiladi) tebranish harakatining vaqti bilan aniqlanadi va u milisekund bilan o'lchanadi. Tovushning kuchi, baland yoki pastligi va hokazolar uning sifat belgilari deb aytiladi. Tebranish amplitudasi bilan aniqlanuvchi tovush kuchi dinamik urg'uga ega bo'lgan tillar uchun xarakterlidir. Bunda urg'uli bo'g'in urg'usiz bo'g'inga qaraganda katta kuch bilan talaffuz etiladi. Masalan, o'zbek tilidagi olmá – “yabloko” – ólma – “ne beri”, rus tilidagi муká – “un” – мýka – “azob”, ingliz tilidagi 'present – “hozir bo'lmoq” – présent – “sovg'a” o'rtasidagi farq urg'uli va urg'usiz bo'g'inlarda tovushlarning kuchiga asoslangandir. Tovushning tembri tebranish davomida maxsus tonni hosil qilish bilan belgilanadi. U ba'zan nutqda his-hayajonni ifodalovchi akustik belgi sifatida ham qaraladi. Tovushni hosil qiluvchi bo'shliqlar (og'iz, burun, bo'g'iz va h.k.) ma'lum akustik rezonatorlar deb yuritiladi, chunki ular o'z shakli va o'lchovi bilan nutq tovushini hosil qiluvchi akustik kanallar vazifasini o'taydi. Tebranish sodda va murakkab bo'lishi mumkin. Akustikada murakkab tovush tebranishining chastotasi bilan boshqa akustik vositalarni kelishtirib turuvchi mexanizm filtr deb ataladi. Odamning og'iz va burun bo'shliqlari unlilarni hosil qiluvchi akustik filtrni tashkil etadi. Tovushning tembrini ifodalovchi va uni boshqa tovushlarning tembridan farqini ko'rsatuvchi chastotalar formantlar deyiladi. Formantlar nutq tovushlarining akustik xususiyatlarini bilish manbai hisoblanadi. Tovush formantlari maxsus eksperimental apparat-spektograf yordamida aniqlanadi. Har xil unlilarning formantlari (odatda, ular uchta formantga ega bo'lib, F1, F2, F3 deb ko'rsatiladi) vertikal shkala bo'yicha turli holatda bo'ladilar. Tovushlarning akustik belgilari ularning artikulyatsion xususiyatlari bilan uzviy bog'liqdir. Nutq organlarining turlicha harakati nutq tovushlarining akustik belgilarini, ularning sifat va miqdor belgilarini o'zgartirib yuboradi.Fonetikaning fizik jihati: Akustika - Fizikaning umumiy tovush nazariyasi bilan shug'ullanadigan bir tarmog'i.Akustika nuqtai nazaridan, ovoz - bu tananing har qanday muhitdagi tebranish harakatlarining natijasi, ba'zi harakatlantiruvchi kuchlar tomonidan amalga oshiriladi va eshitish qobiliyatiga ega.Tovushlar bo'linadi Ohanglar (musiqiy tovushlar) va Shovqinlar (musiqiy bo'lmagan tovushlar).Ohang- bular vokal kordlarining davriy (ritmik) tebranishlari.Shovqin- Bu tovush chiqaradigan tananing, masalan, lablarning davriy bo'lmagan (tartibsiz) tebranishlari.Undosh undoshlar shovqindan (yoki shovqin va ohangdan), ya'ni to'siq ishtirokida.Akustika tovushda quyidagi xususiyatlarni ajratib turadi:1. Balandlikbu tebranishlar chastotasiga bog'liq. Tebranish chastotasi qanchalik baland bo'lsa, ovoz balandroq bo'ladi.2. Kuch, salınımların amplitüdünə (kattaligiga), ya'ni, ko'tarilishning eng yuqori nuqtasi va tovush to'lqinining eng past nuqtasiga bog'liq; tebranish amplitudasi qanchalik katta bo'lsa, ovoz kuchliroq bo'ladi.3. Uzunlik yoki uzunlik, ya'ni, vaqtning tebranishlari soni bilan berilgan tovushning davomiyligi; til uchun tovushlarning nisbiy davomiyligi muhimdir.4. Tembr tovush, ya'ni uning akustik xususiyatlarining individual sifati. Tovushlarning va ayniqsa nutq tovushlarining shakllanishi uchun juda muhim rol o'ynaydi. Aks sado Rezonans yopiq havo muhitida sodir bo'ladi.Bo'shliq devorlarining roli taniqli jismoniy qonunga asoslanadi: tekis yuzasi aks etadi, bo'shashmasdan so'riladi.Shuning uchun tarang tilning mushaklari rezonansli ohanglarni chiqarishga yordam beradi, bo'shashgan ishlov berilmagan tilning yuzasi ohanglarni o'ziga singdiradi va xarakterli rezonansli ohanglarni qoraytiradi.Nutq tovushlarining shakllanishi nuqtai nazaridan butun nutq apparatini uch qismga bo'lish mumkin:
Do'stlaringiz bilan baham: |
