Тариф ставкалари тегишли разрядга эга бўлган ишчининг меҳнатига тўланадиган ҳақ миқдорини белгилаб беради.
Меҳнат қилиш шароити оғир ва зарарли бўлган ишчиларга тариф ставкасига қўшимча ҳақлар белгиланади. Тариф ставкаларига устамалар шаклидаги ҳақ (разрядлар бўйича фарқлантирилган) касбий маҳорат учун белгиланади.
Алоҳида тармоқнинг иқтисодиётдаги аҳамиятига қараб амалда иш ҳақини ва мансаб маошларини фарқлантириш ишлари амалга оширилади. Бунда мамлакат учун муҳим аҳамиятга эга бўлган этакчи тармоқларга тажрибали, малакали кадрларни жалб этиш, бу тармоқларда ишчи ва хизматчилар таркиби барқарор бўлишини таъминлайдиган шароитларни вужудга келтириш мақсади кўзланади.
Республикамизда ҳам тариф тизими орқали иш ҳақи табақалаштирилиб, турли касблар ва иш турлари учун иш ҳақи тўлашнинг ягона разрядлари аниқланган. Нархлар ўсиши билан минимал иш ҳақи даражаси (1-разряд) ҳамда барча разрядлар улар ўртасидаги нисбат сақланган ҳолда ошириб борилади.
Бажарилган ИшгаҚараб Ҳақ Тўлаш Биз бу бўлимда муҳокама қилиб ўтган иш ҳақларни белгиланиши моделлари ишчига тўланадиган иш ҳақи доим у бажараётган ҳар бир соатлик иш учун, айтайлик, $15 ни ташкил этишини таҳмин этади. Аммо, иш ҳақи тўлаш тартиблари одатда таркибий ва мақсадли ҳолатдагидан ҳам мураккаброқдир. Мисол қилиб айтагиан бўлсак, кўп ишчилар саотбай тўланадиганиш ҳақидан кўра кўпроқ йиллик иш ҳақлари оладилар. Шу билан биргаликда, ишчилар ўз иш ҳақларининг маълум қисми сифатида турли кўринишдаги иш ҳақидан ташқари тўланадиган имиёзларни (тиббий суғурталар, ҳаётни суъгурта қилиш, пуллик таътиллар, пуллик касаллик таътиллари ва шу кабилар) ҳам қабул қиладилар. Ниҳоят, баъзи меҳнатга ҳақ тўлаш тартиблари ишчилардан уларни иш фаолиятидаги кутилган самарани олишга йўналтирилган. Меҳнатга ҳақ тўлашнинг оҳирги тартиби кенгроқ аниқликни талаб этади.
Корхоналар ва ишчилар умумий бир манфаат йўлида фаолият кўрсатади: уларнинг иккаласи ҳам корхонани сақлаб қолиниши ва ривожланишини хоҳлайди. Бу корхонага фойда келтирса, ишчиларни учун эса давомий иш ҳақи ва бандлик билан таъминлайди. Аммо, корхона ва ишчилар манфаатлари бит ҳир кўринишда эмас. Қачонки бу манфаатларбир-биридан ажралса, принтсипал-агент муаммоси югаза келади. Ишчилар келишиб олинган муддатдан камроқ ишлаш, рухсатсиз иш таътиллари олиш каби ишлашдан бўйин товлаш ҳолатлари орқали ўз даромадларини ошришни кўзлашлари мумкин. Улар, шунингдек, дароматларини қисқартирмаган ҳолатда тўланадиган иш соатлари давомида таътиллар олиш орқали ўз ҳам кўпроқ фойдага эришишни кўзлашлари мумкин. Маҳсулот омборидаги тунги қоровулларда ўзига белгиланган топшириқни бажармай вақтини китобўқиш билан ўтказса ёки ишда барвақтроқ жўнаб кетиш ҳолатлари кузатилиши мумкин. Базъан аниқ миқдордаги иаҳ ҳақи тайинланган бошқарувчилар компания ишлари билан шуғулланмай вақтини ўртоқлари билан ўтказиши мумкин.
Корхоналар (принтсипаллар) бундан ишга панжа остидан қараш ҳолларига чек қўйиш ёки бартараф этиш учун фойдали усуллардан фойдаланади. Улардан бири ишчиларни доимий кузатиб бориш, аммо ишчиларни доимий кузатиб бориш мураккаб ва маълум миқдордаги ҳаражатни талаб этадиган ишдир. Қоровулни ишини назорат қилиш учун яна бошқа ишчини ёллаш эса маҳсулот сақланадиган омборни қўриқлаш учун сарфланадиган ҳаражатни кўпайтириб юбориши мумкин. Принтсипал-агент муаммосини ҳал этишни яна битта усули меҳнатга ҳақ тўлашнинг рағбатлантирувчи тизими бўлиб, ишчини имкониятларидан яна кўпроқ фойдаланишини таъминлайди. Меҳнатга ҳақ тўлашда бундай рағбатлантириш тартиби қуйидагиларни ўз ичига олади; воситачилик бадаллари, муаллифлик гонорарлари, мукофотлар, аксия оптсиёнлари ва фойдани баҳам кўриш ва юқори миқдордаги иш ҳақлари кўринишида бўлиши мумкин.
Ишбай АсосидаҲақ Тўлаш Ставкалари Ишбай асосида ҳақ тўлаш ставкалари ишчи ишлаб чиқарадиган маҳсулотнинг ҳар бир донасига мувофиқ тўланадиган компенсатсиялар. Агар принтсипал яъни бошқарувчи ёки иш берувчи мева терувчиларга уларнинг иш ҳақларини Иш-Ҳақини Белгиланиши бушелда (бушел - Англияда 36.3, Америкада 35.2 литрга тенг сочилувчан нарсалар ўлчови) ёки ёзув машинасида ишловчи аёлга (машинистка) у ёзиб чиққан ишнинг варақ ҳисобида ҳақ тўлаганда эди, ишлашдан бош товлаш каби муаммоларга дуч келмаган бўлар эди.
Воситачилик Бадаллари ва МуаллифликГонорарлари Ишбай асосида ҳақ тўлаш ставкаларидан фарқли ўлароқ, воситачилик бадаллари ва муаллифлик гонорарлари уларга тўланадиган пул маблағларини савдонинг қийматига боғлаб қўяди. Суғурта агентлари, биржа воситачилари ва чакана савдо билан шуғулланувчилар каби маҳсулот ёки хизмат турини сотаётган ишчилар уларнинг садоларининг пуллик қийматининг фоизи шаклида висобланадиган воситачилик бадалларини оладилар. Қўшиқларни ёзуб олувчи мусиқачилар ва муаллифларга уларнинг ишларидан тушадиган савдо фойдаларини маълум фоизи кўринишида ҳисобланадиган муаллифлик гонорарлари тўланади. Бундай шаклдаги пуллик имтиёзлар сотувчилар, мусиқачилар ва муаллифларни молиявий манфаатларини корхоналарнинг фойдаларига боғлиқ қилиб қўяди.
Мукофотлар, Фонд Оптсионлари, Фойдаулушлари Мукофотлар ишчиларнинг якка тартибдаги ёки бир гуруҳ ишчиларнинг ёки корхонанинг ўзининг ишнинг бажарилиш кўлами каби омиллар асосида йиллик маошларига қўшилган иш ҳақлари ҳисобланади. Профессионал бейсбол ўйинчилари ўйин мобайнида кўрсатган юқори натижалари асосида мукофотлар олади. Савдо маркази директори ишининг самарадорлиги асосида мукофот олади. Фонд оптсионлари қачон актсия курси пасайса, ишчиларга паст ва ўзгармас нархларда иш берувчининг
Ишбай Асосида Ҳақ Тўлаш Ишбай асосида ҳақ тўлашнинг асосий сабаби шундан иборатки, иш берувчилар ишчиларга меъёрдан юқори иш ҳақларини орқали ишчиларни ўз имкониятларидан кўпроқ фойдаланишларини хоҳлашади8.
