7- mavzu: Heliseralilar kenja tipi harakteristikasi va klassifikatsiyasi

Qon aylanish sistemasi. Qon aylanish organlari yurak, yurakoldi bo`shlig`i, aorta va tana bo`shlig`i - lakunlardan iborat. O`rgimchaksimonlar yuragi har xil tuzilgan. Tanasi bo`g`imlarga bo`lingan chayonlarning yuragi qorin bo`limida ichakning ustida joylashgan uzun naydan iborat. Yurakning ikki yonida 7 juft tirqishsimon teshiklar - ostiy­lar ochiladi. O`rgimchaklar yuragi birmuncha kalta bo`lib, 3-4 juft ostiy- larga ega. Kanalaming yuragi esa bir juft teshikli kalta xaltachadan ibo­rat. Juda mayda kanalaming yuragi rivojlanmagan.
Jinsiy sistemasi. O`rgimchaksimonlar ayrim jinsli, jinsiy demorfizm o`rgimchaklar va kanalarda yaxshi rivojlangan. O`rgimchaklaming erkak­lari ancha kichik bo`lib, pedipalpalari kuyikish organiga aylangan. Jinsiy bezlari juft bo`ladi, lekin ko`pincha bezlar qisman qo`shilib, toq organni hosil qiladi. Masalan, chayon erkagining bir juft urug`donlari bor; lekin urg`ochilarining tuxumdonlan birga qo`shilgan. O`rgimchaksimonlarda urug`lanish ichki bo`lib, kuyikish maxsus spermatoforlar orqali sodir bo`ladi. Spermatofor urug` bilan to`lgan xaltachadan iborat. Erkak soxta chayon­lar va ko`pchilik kanalaming erkaklari spermatoforlanm tuproqqa tashlaydi; urg`ochilari esa ularni jinsiy organlari bilan ilib oladi.
O`rgimchaksimonlar klassifikatsiyasi
Chayonlar (Scorpiones) turkumi. Chayonlarning tanasi yaxlit boshko`krak va ko`p bo`g`imli qorindan iborat. Pedipalpasi qisqichsimon bo`ladi. Qorin bo`limi 12 bo`g`imli bo`lib, 7 bo`g`imli keng oldingi va5 bo`g`imli ingichka keyingi qoringa bo`linadi.
Soxta chayonlar (Pseudoscorpiones) turkumi. Tashqi tuzilishi chayonlarga o`xshash, lekin juda mayda (1-12 mm) hayvonlar. Qorin bo`limi 11 bo`g`imdan iborat, pedipalpasi yirik qisqichga o`xshash. Xelit- seralarining harakatchan bo`g`imi uchiga to`r bezlarining yo`li ochiladi. Bu bezlaming suyuqligidan in qurish uchun foydalaniladi. Ikki juft traxey- alari yordamida nafas oladi.
Qiloyoqlilar (Pedipalpi) turkumi.Tashqi tuzilishi chayonlarga bir­muncha o`xshab ketadi, lekin qorin bo`limi ikki qismga bo`linmagan (140- rasm). Ayrim turiarining qorin bo`limi uchida uzun ipchasi bo`ladi. Pedi- palpalari qisqichga yoki tutuvchi oyoqqa aylangan. Birinchi juft yurish oyoqlari tuyg`u vazifasini bajaruvchi uzun va ingichka qilni hosil qiladi. Qiloyoqlilar bir yoki ikki juft o`pkalar yordamida nafas oladi. Ular faqat tundaov qiladigan yirtqichlar; kunduzi inlaridayashirinib yotadi. 180 dan ortiq turlari ma`lum, asosan tropik iqlimda tarqalgan.