6ab-fizika

Darsning borishi:
O'tilganlarni takrorlab, o'quvchilar baholanadi. Yangi mavzuni o'rganishdan oldin o'quvchilarga simyog'ochlarda osilib turgan simlarni, temir yo'l relslari ulangan joylarida qoldirilgan oraliqni, dazmol va elektr sovutgich rasmlari ko'rsatiladi. Simyog'ochlar orasidagi simlar birinchi holatda tarang holda, ikkinchisi osilgan holda oldindan doskaga chizib qo'yishi ham mumkin. Ularga ko'ra quyidagicha savollar beriladi:
1. Simyog'ochdagi simlarning holati yilning qaysi fasliga to'g'ri keladi? Nima uchun?
2. Nima sababdan temir yo'l relslari ulangan joylarda oraliq qoldirilgan ?
3. Biri isitgich, biri sovutgich bo'lgan bu ikkita elektr asbobida bir xil vazifani bajaruvchi qanday qurilma bo'lishi mumkin?
Shu kabi savollar bilan o'quvchilarni yangi mavzuga jalb qilib muammo qo'yiladi. O'quvchilar bergan javoblarini hisobga olgan holda o'qituvchi qattiq jismlarning issiqlikdan kengayishini tushuntirib beradi. Suyuqlik va gazlarning issiqlikdan kengayishini ko'rsatish uchun darslikda keltirilgan tajriba- namoyish o'tkaziladi va natijalar tushuntiriladi.
Bunda suvning issiqlikdan kengayish xossasi alohida qaralishi kerak. Chunki unda 0°C dan 4°C gacha isitilganda suv siqiladi va 4°C da eng katta zichlikka ega bo'ladi. 4°C dan 100°C gacha issiqlikdan kengayadi. Shunga ko'ra daryo va ko'llar qishda tubigacha muzlamasligi tushuntirib o'tiladi. Darsni mustahkamlash uchun muammoli savollar beriladi.
Masalan:
1. Suv bilan to'ldirilgan berk idishda havo pufakchasi bor. Pufakcha hajmi qachon katta bo'ladi: Havo sovuq bo'lgandami yoki issiq bo'lgandami?
2. Misdan yasalgan disk о'rtasida kichik tirqish bor. Agar diskni sovuq xonadan issiq xonaga olib kirilsa, tirqishning o'lchami o'zgaradimi?
3. Vrach bemorga suyuq dori yozib berganda necha tomchi ichishi kerakligini aytadi, bunda yoz yoki qish ekanligining farqi bormi?
4. Nima sababdan daryo va ko'llar qirg'oqdan boshlab muzlaydi?
Oldingi mavzulardan birida siz qizdirilgan metall sharning kengayib halqadan o'ta olmaganligi bilan tanishgansiz. Suyuqliklarda bu hodisani o'rganish uchun shunday tajriba o'tkazaylik (1-rasm). Uchta probirka olib ulardan biriga suv, ikkinchisiga yog', uchinchisiga sut quyaylik. Probirkalar og'ziga o'rtasida naychasi bor tiqin o'rnataylik. Probirkalarni suvli idishga 1-rasmda ko'rsatilganidek qo'yib, tagidan issiqlik beraylik. Suv isigan sari asta-sekin naychalardan suyuqliklar yuqoriga ko'tarila boshlaydi. Demak, suyuqliklar ham isitilganda kengayar ekan. Bunda suyuqliklarning naychadan ko'tarilish balandligi turlicha bo'lganligidan, ularning kengayishi ham turlicha bo'ladi. Gazlarning issiqlikdan kengayishini o'rganish uchun bir kolbani olib, uning ham og'ziga naychasi bor tiqin o'rnataytik (2-rasm).

1-rasm	2-rasm

 Naycha uchini suvga tiqib kolbani ushlab ozroq siypalab turamiz. Shunda naycha uchidan suvga havo pufakchalari chiqa boshlaganini ko'ramiz. Bunga sabab, kolba qo'l harorati tufayli ichidagi havosi bilan birga isiydi. Isigan gaz kengayib pufakcha shaklida chiqib ketadi. Kolba bo'g ' zini shtativga o'rnatib shu holda qoldirilsa, birozdan so'ng naychadan suv yuqoriga ko'tarilganligini ko'rish mumkin. Sababi sovuganda kolbadagi havo siqiladi.
Shunday qilib, moddalar (qattiq, suyuq va gazsimon) issiqlikdan kengayadi, sovuqlikdan torayadi. Bu hodisaning sababi oldingi mavzuda aytilgan molekulyar harakatdir. Moddalarning bu xossasidan turmush va texnikada keng foydalaniladi. Temir yo'l relslarini o'rnatishda ularni bir-biriga jips tegmaydigan qilib o'rnatiladi. Elektr o'tkazuvchi simlarni ustunlarga yoz kunida biroz osil tirib o'rnatiladi. Qishda torayish evaziga uzilib ketmasligi uchun shunday qilinadi. Shisha stakanlarga issiq suvni birdaniga quyib bo'lmaydi. Chunki, uning ichki qismi issiqlikdan tez kengayadi. Tashqarisi esa kengayib ulgurmaydi. Shu sababli stakan sinib ketadi.