66% ni tashkil etadi. Chumchuqsimonlarning hajmi va tuzi! 1

Chumchuqsimonlar (Passeriformes) turkumi. Bu

5000 dan 5700 tagacha tur kn ib. huzirgi \ ashab lurgan qushlar” * ^

66% ni tashkil etadi. Chumchuqsimonlarning hajmi va tuzi! ^ 1"^1

cha. eng kichik vakili korolek (chittakning bir turi)ning

4,5-6 g. eng yirik vakili qarg'aning og'irligi esa 1100-1500

va tanasining uzunligi 9,5 sm dan (korolyok) 65 sm gacha >. . 3 ^

boradi. Erkaklari yirikroq bo'ladi. Chumchuqsimonlarning

turlari asosan o’rmonlarda va butazorlarda, o'simliklar ko‘p bo‘|

joylarda yashaydi. Ulaming orasida haqiqiy suvda vashavH¡n.

yo'q. Bu qushlar hasharotlar. donlar. mevalar va mayda kem im vSI

lar bilan oziqlanadi. Barcha chumchuqsimonlar monogam, jish

va ular uya qurib yashaydi. K o’pchiligi bir yilda 2 marta urchivH?J

4-8 tadan tuxum qo’yadi. V|

Chumchuqsimonlar turkumi 3 ta kenja turkumga bo‘linadfc

1. Qichqiruvchi chumchuqsimonlar (Clamalores) kenja turkuüJ!

2. Soxta sayroqi chumchuqsimonlar (Memirae) kenja turkum I

3. Sayroqi chumchuqsimonlar (Oscinesyoki Pas.sures) kenja turkumi

(246-rasm).

Qichqiruvchi chumchuqsimonlar kenja turkumining vakillari

primitiv tuzilgan. Tovush chiqaruvchi pastki hiqildoq muskullari 1

juftdan oshmaydi. Bu kenja turkumning 11 ta oilasi va 1000 danor1

tiq turi bor. Ular asosan Janubiy Amerikada. ayrim turlari Shimolir

Amerikada va Sharqiy yarimsharning tropik mintaqalarida uchravdi

Tipik vakili tosh tovuq.

Soxta sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga 4 ta tur

kirib, ular Avstraliyada tarqalgan. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlaming tovush chiqaruvchi pastki hiqildoq muskullari sayroqi chumchuqsimonlarnikiga nisbatan sust rivojlangan. Soxta sayrovchi chumchuqsimonlaming asosiy oilasiga lira qushlar (Menuridae) kiradi. 1

Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga 4000 tadan

4570 tagacha tur, 30 tadan 70 tagacha oila va 1000 ga yaqin urug’lar

kiradi. Yer yuzida keng tarqalgan. MDHda 330 ta turi, jumladan

0 ‘zbekistonda 210 ga yaqin turi uchraydi va ulaming barchasi

sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumiga kiradi. Bu qushlarning tovush apparati to'liq rivojlangan, tovush chiqarish m

lari 5-7 jutt bo'ladi. Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja i **

mining asosiy oilalariga: qaldirg'ochlar, qarg'alar, jiblaiihn^

qorayaloqlar, so'fito'rg'aylar, chittaklar, sviristellar. suvchum chiJJ

pashshaxo'rlar. qarqunoqlar. chug'urchuqlar. bigiztumshuq|j|ar

qutlar. korolyoklar. vyuroklar, zarg'aldoqlar, shaqshaqlar, nektarc^B

to'qimachilar. fotmachumchuqlar, dehqonchumchuqlar, iannatqu^j*

va boshqalami kiritish mumkin (247-rasm). **'

Sayrovchi chumchuqsimonlar kenja turkumining eng muhim oifc

lari to'g’risidagi qisqacha ma'lumotlar quyida keltiriladi.

Qaldirg'ochlar (Hirundinidae) oilasiga yaxshi ucha oladigan

hasharotxo'r qushlar kirib, ular hasharotlarni havoda tutib ye3

Qaldirg'ochlar tana uzunligi 10-23 sm, 79 ta turi bor. MDHdavashu

jumladan O'zbekistonda 7 ta turi uchraydi. Ular uzoq va tez uchish*!

moslashgan. Oyoqlari kalta. yerda yaxshi yurolmaydi. Suv ustida pasl

uchib, suv ichadi va cho'miladi.

Afrika va Antarktidadan tashqari barcha hududlarda tarqalgaig

Bu oilaning eng muhim vakillariga shahar qaldirg‘ochi, qishloq

qaldirg'ochi, qirg'oq qaldirg'ochi. kichik qaldirg'och, tuya qaldirg'och

va tog“ qaldirg'ochi kiradi.

Qaldirg'ochlaming qanoti uzun, o'tkir uchli va dumi uzun bo'ladi

O ’zbekistonga mart oyining o'rtalariga kelib. sentabr oyida uchib ketadi. Eski uyasiga birinchi bo'lib erkagi kiradi. Ko‘p qaldirg'ochlar

qaytib kelganda eski uyasi butun turgan bo'lsada uni egallamaydi.

aksincha yangisini quradi. Uyasining yuqori qismi ochiq bo'ladi.

3-7 ta tuxum qo'yadi. Tuxumni ikkala jins navbatlashib bosadi.

Qaldirg ochlar yoz bo'yi hasharotlar, ya'ni har xil kasallik tarqatuvchi

chivinlar. qo'ng'izlar va kapalaklarni yo'q qilib foyda keltiradi. "

Qarg'alar (Corvidae) oilasiga katta va o'rtacha hajmdagi chumchuqsimonlar kiradi. Daraxt va yerlarda, tog'larda yashaydi. Qarg'alar

hammaxo'r bo'lib. tana uzunligi 18-70 sm. tumshug'i va oyoqlari

baquvvat. Burun teshiklari keng va qillar bilan to'silgan. 104 ta turi bor

Yer yuzida keng tarqalgan. MDHda 16 ta turi va O'zbekistonda II

ta turi uchraydi. Ko'pchiligi gala bo'lib uya quradi. Uyalarini daraxtlar shoxi. kovagi. qova toshlar. binolarga yoki qamishlar

radi. Urg’ochisi 3-10 ta tuxum qo’yib. uni bosib yotadi. Vaki5¡LS|l

qora qarg'a (Corvus corone), quzgun (C. coren) gu'ni; t]arv‘ ? ¡ B l

frugilagiis), zag’cha (C. monedula). ola qarg'a (C cornix), zag-j3 ^

(Pica pica) va boshqa turlari kiradi.

Chittaklar (Paridae) oilasiga daraxtda yashaydigan o’tron

lar kiradi. Chittaklar oilasiga 65 ta tur kiradi. MDHda 14 ta t^|

0 ‘zbekistonda 5 ta turi uchraydi. Tanasining uzunligi 10-20 ^

og’irligi 7-25 g keladi. Konussimon tumshug‘i qisqa. burun teshikul

atrofi qilsimon parlar bilan o’ralgan. Oyoqlari baquvvat, tirnoq^S

ichiga qayrilgan. Tomog’i va boshi qora. ko'krak qismi «ora v *2

. . . • • i • . •

y"W\

sanq. tanasining orqasi, qorm va yon tomonlari sargfci$h-ko*kin*ir 1

Chittaklar daraxt kovaklari va shox-shabbalariga uya quradi. Yilda h* 1

yoki ikki marta 3-16 ta tuxum qo’yadi. Inkubatsiya davri 12-13 U ]

Jo ’jalarini ikkala jins birgalikda boqadi. O'zbekistonda uchraydigan I

tipik vakillariga inuya (Remiz pendulinus), sariq tomoq chittak (i>a

rus rufonuchalis), Buxoro chittagi (P. bocharensis) va boshqa turlari

kiradi. Chittaklar hasharotlar bilan oziqlanib, qishloq xo’jaligiga katta

foyda keltiradi.

So‘fito‘rg‘aylar (Alaudidae) oilasiga kiruvehi qushlar kichik

bo'lib, cho’l va sahrolarda yashaydi. Tana uzunligi 12-23 sm. qanoii !

uzun, rangi chumchuqqa o’xshash xira bo'lib, orqa barmog’ida uzun >

va to’g’ri tirnog’i bo’ladi. Havoda ovoz chiqarib uchadi. Keng tarqalgan. 75 tadan 87 tagacha turi bor. O ’zbekistonda 14 ta turi uchraydi.

Don va hasharotlar bilan oziqlanadi. Foydali qush. O ’zbekistonda

sufito’rg’ay, cho‘l to'rg’ayi, dala to’rg’ayi, kichik to’rg’ay. ingichka

tumshuqli to'rg’ay, kulrang to’rg’ay, qora to‘rg’ay, oqqanotli to’rg'ay

dasht to’rg’ayi, shoxli to‘rg’ay. kalta barmoqli to’rg’ay, qo’shxolli

to’rg’ay kabi turlari keng tarqalgan

Jiblajibonlar (Matacillidae) oilasi vakillari cho’l va tog’larda

tarqalgan kichik qushlar bo’lib. dumi uzun. Bu oila vakillarining tana

uzunligi 12-22 sm. Oyoqlari ingichka va uzun. yerda yaxshi harakatlanadi, 57 ta turi bor. Yer yuzida keng tarqalgan. MDHda 16 ta va shu

jumladan O'zbekistonda 15 ta turi uchraydi. Bu oilaning vakillariga ugjiboti. tog- jiblajiboni. sariqboshli jiblajibon, sariq peshanali

sariq jiblajibon va boshqa turlari kiradi (248-rasm).

jiblajibon baydalgan verlarda, daryo qirg'oqlarida va

l ^ i arTling atrofida uchraydi. Jiblajibonlar O'zbekistonga mart oyida

keladi Ba/an oq jiblajibonlar O ’rta Osiyoda qishlab qoladi.

I ¡¡bonlar vataniga uchib borgandan so'ng juft-juft bo'lib yashaydi, ammo uya qurishga shoshilmaydi. 20-40 kundan so'ng toshlarn,^

ga. ariq qirg'oqlariga. bino va daraxtlarning yerdan baland bo'lma2 «¡

qismiga uya qurishga kirishadi.

Apreldan boshlab 2-7 ta tuxum qo'yadi. Tuxumini aso*»,

urg'ochisi bosadi. Jiblajibonlar zararkunanda hasharotlami yo-q q ^

qishloq xo'jaligiga foyda keltiradi.

Pashshaxo'ralar (Muscicapidae) oilasiga kiruvchi qushlar jü(ja

kichik bo'lib. daraxtlarda yashaydi va ko'pincha uchib yurgan t j

sharotlami tutib yeydi. Daraxt yoriqlariga uya quradi. Tana uzunli ¡I

9-23 sm, tumshug'i keng, yassi, tumshug'i asosida qilchalari bod

Oyoqlari kalta, yerda yaxshi yurolmaydi. 330 ta turi bor. MDHda i/

ta turi, shu jumladan O'zbekistonda 6 ta turi uchraydi. Asosiy vau j

ola-bula pashshaxo'r (Ficedula hypoleuca), 2-6 ta tuxum qo'yadi ]

Qarqunoqlar (Laniidae) oilasi vakillari ortacha va mayda

qushlar bo'lib, o'rmonlarda, butazorlarda yashaydi. Bu qushlarniiu

xarakterli belgisi tumshug'i biroz ilgaksimon. ustki qismida kesigj

bor. Tana uzunligi 16-36 sm, dumi uzun, ingichka. 72 ta turi bot

Shimoliy Amerika. Afrika va Osiyoda tarqalgan. MDHda II ta turi

shu jumladan O'zbekistonda 5 ta turi uchraydi. Bu qushlar sichqon

va boshqa mayda kemiruvchilar, mayda qushlar va hasharotlaJ

tutib yeydi.

Qarqunoqlaming qiziq bir xususiyati bor. Ular kaltakesak, sichqon

kabi og'izlariga sig'maydigan katta o'ljalarini uyasining atrofidagil

daraxtlarning quruq shoxlari uchiga ilib qo'yadi. Kerak bo'lganda shul

qurub qolgan hayvonlar bilan oziqlanadi. Tipik vakillariga qorapeshonali qarqunoq (Lanius minor), uzun dumli qarqunoq (L. schachi,

olato'g'onoq (L. collurio), kulrang qarqunoq (L. exuhilor) kiradi. 1

Chug‘urchiqlar (Sturnidae) oilasi vakillari siyrak daraxtli

o'rmonlarda, cho'llarda, tog‘ etaklarida. bog‘ va dalalarda uchraydL

Ular o‘z ozig'ini yerdan topadi. Tosh ustiga, daraxt yoriqlariga uva

quradi. Tana uzunligi 17-45 sm, vazni 50-100 g. Oyoqlari baquvvat. Yerda va daraxtda harakatlanishga yaxshi moslashgan. Yevropa.

Osiyo, Afrika va Avstraliyada tarqalgan. 110 ta turi bor. MDHda 6 ta

turi va shu jumladan O'zbekistonda 3 ta turi: chug'urchuq (Sturmissoch (S. roseus) va mayna (Acridotheres tristis) uchraydi.

K ysh lar foydali. ular /ararkunanda hasharotlar bilan oziqlanadi.

tuxum qo'yadi, ¡nkubatsiya davri 15-18 kun.

Vvuroklar (Fringillidae) oilasi turlari asosan donxo'r qushlar,

•zan hasharotlar bilan ham oziqlanadi. Vyuroklar oilasi vakillari

^asining uzunligi 10-22 sm keladi. 133 ta turi ma’lum, MDHja 35 ta tur'' S*1U j urr,ladan O'zbekistonda 27 ta turi uchraydi. Yer

uZ¡da keng tarqalgan. 2-6 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumini ko*proq

^•ochisi bosadi. Vyuroklar oilasining 0 ‘zbekistonda uchraydigan

]jpik vakillariga boltatumshuq (Coccolhraustes coccothraustes),

B L ‘| vyurogi (Rhodospiza obsoleta), qizilbosh vyurok (Serinus puiillus). qizilqanot chumchuq (Rhodopechys sanguínea) va boshqalar

tirad i.

Zarg'aldoqlar (Oriolidae) oilasiga 28 ta tur kiradi. MDH-

3 2 ta turi va O'zbekistonda oddiy zarg'aldoq (Oriolus oriolus)

uchraydi- Asosan Afrika. Yevropa va Osiyoda tarqalgan. Zarg'aldoq

j ’zbckistonning to'qaylarida va vohalarida kam uchrab. tog‘ etaklarida. bog'larda va balandligi 2000 m keladigan bargli o'rmonlarda

l¡o‘p uchraydi. Ular o‘ziga xos «fiu-fiu»lab ovoz chiqarib sayraydi.

Zarg'aldoq ehtiyotkor qush, faqat daraxt shoxlari orasiga yashirinadi.

Ular chug'urchuqdan biroz katta. Erkagi tillarang sariq qanotli, dumlari esa qora. Urg'ochisi yashil kulrang. Zarg'aldoqlar daraxtning in-

íichka shoxlariga uya quradi. Uyasini qurishda ikkala jins ham qatnashadi. 2-5 ta tuxum qo‘yadi. Tuxumini ko'pincha urg'ochisi bosadi.

Tuxumdan jish bola chiqadi.

Shaqshaqlar (Turdidae) oilasiga o'rtacha va mayda qushlar kiradi. 300 taga yaqin turi ma’lum. MDHda 53 ta turi va O'zbekistonda

•7 ta turi uchraydi. Tana uzunligi 10-40 sm, vazni esa 10-200 g

keladi. Antarktidadan tashqari hamma qit’alarda tarqalgan. I - 6 ta tucum qo'yadi, inkubatsiya davri 12-15 kun. Ulaming eng muhim vakillariga olashaqshaq (Zoothera dauma). suv qizilquyrug'i (Chaimarromis leucocephala), qora sirchumchuq (Saxícola caprata), oddiy

Mbul (Luscinia luscinia) va boshqalar kiradi. Ko'proq erkaklari yax-

>hi sayray di. Daraxtlarga. yerga va g'orlarga uya quradi.
TVqim achilar (Passeridae) oilasining vak i I lari tropic v J

tropiklarda yashaydigan mayda qushlardir. Bu oilaga

ko'pgina to'qimachilar kiradi. yaxshi ucha olmaydi. T o 'uin Zj^B

oilasi vakillarining tanasi u/unligi 7-19 sm va vazni 15

atrofida. 200 ga yaqin turi ma'lum. O ’zbekistonda 8 ta turi u c h J^ i

Ular Yevropa, Osiyo. Afrika va Avstraliyada tarqalgan. Ko‘n ci5 i

turlari Sharqiv yarimsharning tropik va subtropik hududlarid ll'*

raxt kam bo'lgan ochiq mavdonlarda yashaydi. Yerda sakrab h a 'a J

qiladi. Juft-juft >oki koloniya bo'lib. daraxt va butalarga chin3*

uya quradi. Uyasi turli shaklda bo'lib, o'simlik tolalari va Njfl'

laridan to'qiydi. Yilda 1-2 marta 3-6 ta tuxum qo‘yadi. Tuvjt

mini 11-12 kun bosadi. tuxumdan chiqqan bolalarini esa I2-¿q

kun boqadi. Ular asosan o'simlik urug'lari. mevalar va hashaf®

lar bilan oziqlanadi. O'zbekistonda uchraydigan tipik turlarii?a

c4* uv

chumchug'i (Passer domesticus), Hind chumchug'i (P india,si

dala chumchug’i (P. montanus), cho'l chumchug'i (P. simplex) \

boshqalar kiradi.

Jannatqushlar (Paradisaeidae) oilasining vakillari Avstraliya va

uning atrofidagi oroIlarda ayniqsa. Yangi Gvineya o'rmonlarida ko’p

tarqalgan. Bu qushlarning pati juda chiroyli va yaltiroq bo'Iganligj

uchun ularni jannatqushi deyiladi. Ularning kattaligi uorayaloqdan

quzg'ungacha kattalikda bo'ladi. Uzunligi 14 sm dan 100 sm gacha

boradi. Ayrim turlarining dum patlari juda uzun. Urchish davrida

erkak jannatqush daraxt shoxiga qo'nib. boshini pastga egib. baland

tovush chiqarib sayraydi va tebrana boshlaydi. Tebramshini tobora

tezlashtirib. qanot va qoplag'ich patlarini keng yoyadi va keyin astasekin tushiradi. Bunday harakat bir necha marta takrorlanadi. Erkak

jannatqushlar urg'ochisini shunday harakatlar bilan o'ziga ¡alb qiladi

Ular uyasini daraxtning baland shoxlariga kosasimon qilib quradi v|

1-2 ta tuxum qo'yadi. Bu oilaning 43 ta turi bor. Ko'pchiligi poligam. Asosiy vakillariga qirol jannatqushi (Cicinnurus re gins), kichik

jannatqush (Paradisaea minor), papuas jannatqushi, oltin patli jannatqush, yoqali jannatqush. oddiy jannatqush, pashshatutar jannatqush, bokira jannatqush va boshqalar kiradi. I) jushlar hammaxo'r. Ularning patlari bosh kiyim va kiyimbezashda ishlatiladi. 9 ta turi Xalqaro «Qizil kitob»ga

.

^B^hqonchum chuqlar (Emberizidae) oilasi vakillarining tay „ 7un|igi 12.5-20 sm. tumshug'i konussimon o'tkir. ba'zan

onlashgan ustki va ostki kesuvchi qirralari ichiga bukilgan. 317

B^uri &01 A mer'*

"iuda yoqimli sayraydi. Yerda uya quradi. 2-6 ta tuxum qo‘yadi.

eL,|iklar urug'i va hasharotlar bilan oziqlanadi.

Ko'pchilik turlari asosan qushlar uchib o'tadigan erta bahor va

l^ fa slid a uchrashi sababli dehqonchumchuqlar deyiladi. Tipik vakillarißa tariqxo'r dehqonchumchuq (Emberiza cakmdra), oddiy dehnchumchuq (E. cinirella), tog' dehqonchumchug'i (E. cia), to'qay

JehqonchumchugM (E. schoeniclus), vahimaqush (E. rustica), bog‘

dehqonchumchug'i (E. horiulana) va boshqalar kiradi.

Moyqutlar (Sylviidae) oilasi vakillarining tana uzunligi

10-12 sm atrofida. Patlari xira kulrang. qo'ng'ir yoki yashil tusda.

’40 ca yaqin turi ma'lum. MDHda 54 ta va O'zbekistonda 36 ta turi

uchraydi. Yevropa. Osiyo, Afrika, ayrim turlari Avstraliyada tarqal-

¡¡an. O'rmon. butazor. bog’lar. qamishzor va dashtlarda yashaydi. Hasharotlar va mevalar bilan oziqlanadi. 3-12 ta tuxum qo'yadi. Tipik

vakillariga keng dumli to'qay chumchug'i (Cettia cetti), Hind to‘qay

chumchug‘i (Acrocephalus agricola), bog* to'qay chumchug'i (A.

dumetorum), sayroqi moyqut (Sylvia hortensis), kulrang moyqut (S.

communis), cho'l moyquti (S. nana), jiq-jiq (Scotocercia inguieta) va

boshqalar kiradi.