6-тема. Инсан турмысында руўхыйлықтың орны ҳәм әҳмийети. Жәҳән илими ҳәм өтмиш ата-бабаларымыздың мийрасында руўхыйлық мәселелери теориялық жақтан үйренилиўи

2. Орта Азияда дөрелген әййемги жазба әдебиятларда руўхыйлық
Tariyx millettin` keleshegin jaratiwda u`lken ko`mekshi. Sebebi tariyx ma`seleleri ha`m tu`sinikleri ja`miyetke, oni basqariwshilarg`a ha`m ruwxiy ka`milikke basshiliq xizmetin atqaradi. Xaliqlardin` ma`deniyatinin` da`rejesin ha`m sapasin tariyxti qansha biliwi ha`m bilmewine qaray bahalawg`a boladi. A`sirler dawaminda payda bolip man`layin`a jazilg`an tariyx, milletlerdin` uakillerinin` jetilisiwine ma`deniyattin` ha`m ideologiyanin` quwatlaniwina xizmet qiladi. Sonliqtan da Prezidentimiz I.A`.Ka`rimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yuq» degen edi. Xaqiyqatinda o`z xalqinin` tariyxin bilmegen milletler eslewin ha`m Erkin jog`altip qoyg`an da`lbirlerge uqsaydi. Onday jag`dayda jasap atirg`an milletlerdin` jaqsilaniwina yaki o`zligin qorg`awina, ha`tteki tarqasip ketpewine hesh qanday garantiya bolmaydi.
Demek, olay bolsa bizin` tegimiz bolg`an eski tu`rkler tuwrali biliwimiz ha`m bizin` babalarimizdin` tariyxta heshkimnen kem bolmag`anlig`ina maqtanip jasaw, elimizdin` milliy ideyasin xaliq sanasina en jaydiriw a`hmiyetli bolip esaplanadi.
Tu`rklerdin` arg`i atasi xunlar bolip, ol Mug`ulstanda jasag`an. Olay dewimizdin` sebebi a`yyemgi xunlar, ko`k-tu`rkler ha`m basqa ma`mleketler Orxan (Urxun) boylarinda jaylasqan edi. Lekin tariyxiy leksikografikaliq ha`m da`stanliq da`lillerge tiykarlang`an izertlewler tu`rktin` ana jurti Altay-Ural tawlarinin` arasinda ekenligin ko`rsetedi. Qitay da`reklerine qarag`anda, xunlar na`silinen kelgen ko`k-tu`rkler Altaydin` qublasinda jasag`an ha`m bul jer Ta`n`irge maqul bolg`an da`stu`rler orayi atanip ha`r jildin` besinshi ayinin` segizinshi ku`ni Ta`n`rinin` ha`m ulli adamlardin` ruwxlarina qurbanliq shalip, diniy bayramlar qilg`an. Buni maqullag`an Mirza Ulig`bek Altay tawlarinin` belgili bir Argunaxan dep atalatug`in orninda qiyatlar ha`r jili kelip bayramlar sho`lkemlestiretug`inlig`in bolg`anlig`in ko`rsetedi¹. Uliwma Altay a`sirler dawaminda xun, ko`k-tu`rk, uyg`ir, keyinirek mug`ullar ha`kimiyatinda imperatorg`a ju`da` qolayli a`hmiyetli orin dep esaplang`an.
Tariyxtin` ko`rsetiwinshe Tu`rkistan o`z tariyxinda du`n`yanin` to`rtten bir bo`legine hu`kimranliq etken. Olar Qitay, Hindstan, Afganistan, Xorasan, Iran, Azerbayjan, Kavkaz, Gretsiya, Rim, Siriya, Misir, Arqa Afrika, Shig`is ha`m Orta Evropa. Balqan elleri bastan-ayaq tu`rklerge bag`indirilg`an ha`m hu`kimlik maydanina aylandirilg`an. Tu`rkler ol u`lkelerde bir qansha ma`mleketler du`zgen.
Islam ha`m xristian dinlerinde: «Tu`rkler Allanin` a`skeri» delingen. Imam Ag`zam Abu Xanifa ha`zireti, haj waqtinda «A`y Alla, Men senin` ushin Muxammed shariyatina boysindim. Eger tutqan jolim tuwri bolsa, xizmetim haq bolsa, mag`an ja`rdem qil» dep tabinipti. Sonda g`ayiptan kelgen dawis og`an: «Sen tuwri so`yledin`. A`lbette, qilish ha`mme waqit tu`rklerdin` qolinda eken, mazhabin`a zawal joq» dep juwap bergen.
Ha`zireti Muxammed payg`ambarimiz tu`rkler haqqinda bilay degen: «Tu`rkler Sizge tiymegenshe, siz ha`m olarg`a tiymen`» Bul ha`dis Abu Daud Sujistoniydin` «Suxon» ha`dislerinde qollanilip ha`m ko`plep tariyxiy shig`armalarda ko`rsetilgen¹».
Arablar Maverennaxrg`a kelgende turik ma`mleketi uliwma ko`p sanli qa`wimlerge bo`linip ketken edi. Tek Tu`rkistan ha`m Afg`anistandag`i tu`rklerdin` bekleri ha`m hu`kimdarlari Watanin qorg`awg`a umtilg`an. Biraq olar birige almag`an. Qutayba Buxarani ha`m Samarqanddi jawlap alg`an. 705-725 jillari Shashta (Tashkent) o`zinin` ja`ma`a`larin payda etken.
Bunnan keyin Orta Aziyag`a talas ushin 751-jili iyul` ayinda ha`zirgi Talas maydaninda arablar menen kitaylar ortasinda uris bolg`an. Onda islamshilar ha`m tu`rkler jen`iske eristi. Bunin` sebebi tu`rklerdin` islamiyat ta`repin aliwi, tu`rk a`skerlerinin` xalifaliqlar arasinda ko`beyiui edi.
Uliwma tu`rklerdin` islamg`a ja`ma`a` bolip kiriwi, birden bolmay, X a`sirge deyin soziladi. Og`izlar ha`m qarluqlar, ko`k-tu`rklerden keyin eki a`sir dawaminda arablarg`a qarsi gu`resip, o`zinin` azatlig`in qorg`ag`an. Lekin arablardin` olar menen kelisim jasawi menen 960-jili eki ju`z min` shatirdan ibarat ko`shpeliler jalpilamay islamdi qabil etken.
Onnan keyin musilman tu`rkleri ka`pirdey sanalg`an tu`rklerge qarsi gu`resken. Bul haqqinda Maxmud Qashg`ariy zamaninan qalg`an minanday ga`pler bar: «Rasulullax Mirajg`a shiqqanda payg`ambarlar arasinda bir kisini tanimapti. Ja`bireyil perishteden onin` kimligin sorapti. Ol onin`, yag`niy Muxammedtin` payg`ambar bolg`aninan keyin 333-jildan son` Tu`rkistandi dinimizge baslawshi Sobun Bograxannin` ruwxi ekenligin bildiredi. Payg`ambar jerge kelip og`an duwa qiladi». Haqiyqatinda tariyxta Bograxan hu`kimdar bolg`anda islam dini Tu`rkistanda ken`nen en jayg`an. Ol toqsan alti jasina shekem, yag`niy o`lgenshe qilish penen A`miwda`r`ya boylarina deyin, Qubladan Hindstang`a sheyin, arqadan Qaraqurimg`asha bolg`an territoriyalardag`i tu`rk- ka`pirlerdi islam dinine bag`indirg`an.
Maxmud Qashg`ariy tu`rklerdin` islamiyatqa qatti baylang`anlig`ina ju`da` isengen islamiyat da`reklerinde «Menin` tu`rk ismli Shig`ista jaylasqan bir a`skerim bar. Eger bir qa`wimge g`a`zeplensem, tu`rklerdi solardin` u`stine jiberemen» degenin keltiredi.
Tu`rkistan u`lkesi haqqinda Faxratdin Mubarak Shax (XII a`sir) «Shinnan (Qitaydan) Rum u`lkesine deyin, Arqanin` muzli jag`alarina deyin sozilg`an barliq u`lkeler Tu`rkistandur. Jer ju`zinde Tu`rkistannan biyik ma`mleket joq» dep keltirse, XIII a`sirdegi belgili geograf Yaqut «Jer ju`zinin` to`rtten bir bo`legi bul Tu`rkistan u`lkesi». Sol Mu`ba`rek shax: arabshadan keyin tu`rksheden go`zzaliraq ha`m saldamliraq til joq. Qa`dim zamanlardan beri a`mir ha`m komandanlardin` ko`pshiligi tu`rkdur. Da`wlet, hamal, altin ha`m gumis, ha`m pu`tkil xaliq olardin` xizmetindedur. Xaliqlar tu`rklerdin` da`wleti sayasinda izzet-ikram qiling`ani ushin bu`gin buring`idan da ko`birek tu`rkshege qiziqsinbaqtadur» dep keltirgen.
Tu`rkler o`zinin` sha`rayatina baylanisli hindstanliqlarg`a ilayiq uristi gu`na` dep tu`sinbegen, ba`lki a`det, ha`tteki, sawap dep esaplag`an. Da`stanlarda ko`rsetilgenindey, Og`uz xan ma`mleketti balalarina tapsirg`anda «A`y ullarim! Men qartayip qaldim. Ko`p uris qildim. Ko`k-Ta`n`irge bolg`an burishimdi atqardim» degen eken.
Tu`rklerdin` bunday qu`diretliligine tiykar bolg`an sebep onin` dini ha`m ma`nawiyati edi.
Tu`rkistan X a`sirde toliq islamiyatqa kirdi. Soni aytiw kerek, Tu`rkler islamg`a basqa milletler siyaqli zorliq penen emes, tiykarinan o`zlerinin` qa`lewi menen o`tti. Bunin` sebebi eski tu`rk dini ta`n`irshiliktin`, tiykarg`i aqiydalari islamg`a ju`da` jaqin ekenligi. Siriyali Mixayldin` pikiri boyinsha «Tu`rk milletinin` a`zelden bir Ta`n`irge isengenligi islamdi qabil etiwge sebep boldi» dep ko`rsetedi.
Gerodottin` aytiwinsha, ta`n`irshilik tariyxi bizin` eramizdan burin XI a`sirge barip taqaladi. Xunlar da`wirinde «Ta`n`ri» tu`sinigi aspandi ulig`lawdi bildirgen. X a`sirdin` birinshi yariminda og`uzlarg`a ziyaratqa kelgen xalifaliq elshi Ibn Fadlean: «Tu`rklerdin` birinin` basina bir mashqala tu`sse ol basin joqari ko`terip «Ta`n`ir bir» dep duwa etedi» deydi. Belgili Mongu xan o`zinin` ken`esinde «Biz tek bir g`ana Ta`n`rinin` barlig`ina, onin` sayasinda jasap atirg`anlig`imizg`a ha`m onin` ha`miri menen o`letug`inlig`imizg`a isenemiz» degen.
Orxan jaziwlarina qarag`anda haqan ha`m bekler o`liwi menen olardin` ruxlari qusqa qusap, ko`kke, Ta`n`rinin` janina ushadi, dep qabil etilgen. Bizde Sulayman Baqirg`aniydin` kishi balasi Sultan U`bbi a`kesine o`kpelep kepterge aylanip ketti, degen a`psanalarg`a bul tu`siniklerdin` ta`siri tiygen boliwi da itimal.
Ta`n`irshilikte payg`ambarlar, muxaddes kitaplar, perishte kibi tu`sinikler bolmag`an. Tek Orxan jaziwlarindag`i Umay ta`ripi o`zine itibardi tartadi. Onda haqanlardin` analari Umayg`a uqsatiladi. Maxmud Qashg`ariy Umaydi, ana qarnindag`i balalardin` qorg`awshisi retinde su`wretleydi. Al bizin` fol`klorimizda Umay ana analardin` piri retinde keltiriledi.
Ta`n`ri dininde belgili bir ibadatxanalar bolmag`an. Biraq adamlar bayram, ma`resimlerde ha`m basqa payitlarda shin ju`rekten ko`kke qarap duwa qilg`an. Misali, Chingisxan Xorezm imperatorina qarsi urisqa kirer aldinda bir to`be u`stine shig`ip, basin aship, qamarin moynina baylag`an halda betin topiraqqa basip u`sh keshe, u`sh ku`ndiz jen`isti beriwin sorap, Ta`n`irge duwa qilg`an.
Xalqimizdin` o`tmishine qarasaq, bizin` ata-babalarimizdi moynina ala jip salip qudayg`a tabiniw ku`ni keshege deyin, a`sirese ekinshi Uatandarliq uris da`wirinde ko`birek ko`ringeni belgili. Sonday-aq bizin` belgili shayirimiz Berdaqta:
«Ala jip salip moynina,
Ko`z jasi tolip qoynina,
Tu`sip sayilliq jolina,
Bir neshsheler o`tken eken» dep bildiredi.
Ta`n`irshilikte shamanlardin` («porxanlardin`») roli ku`shli bolg`an.
Iran tariyxshisi Juvayniy «Shamanlardin` so`zi ha`m duwasi menen shaxzadalar qatti esaplasadi, olardin` pikirlerin esitpesten bir iske kirispeydi. Shamanlar kesellerdi de dawalaydi» dep ko`rsetedi. Tu`rkler shamanlardin` Ta`n`iri menen mu`na`sibette bolatug`inlig`ina isengen. Ol haqqinda Rashidabdin Shin`g`is qasindag`i Tab Ta`n`ri laqabindag`i, tawda jalan`ayaq, jalan`bas, ha`tte tir jalan`ash ju`retug`in shamannin` ko`kke shiqqanlig`in, ha`r sapar Shin`g`isxannin` qasina kelip Ta`n`rinin` ku`shliligin ha`m onin` du`n`ya hu`kimdari bolatug`inlig`in ko`rsetip turg`an, dep bayanlaydi.
Sol Juvayniy komlardin` («shamanlardin`») keleshekten xabar beretug`inlig`in, ku`shin ayta kele, olar ay ha`m quyashlardin` tutiliwin aldin ala xabarlaydi, dep bildiredi.
Ko`k-tu`rklerde otqa tabiniw ju`da` a`hmiyetli orindi iyelegen. Olar, shet elliklerden biraq, aymaqqa kelse, xannin` aldina kirip atirg`anda shamanlar ta`repinen eki ottin` arasinan tazalanip o`tetug`in bolg`an. XI a`sirde grek elshisi Zemarkos ko`k-tu`rkler shegarasina solay etip kirip kelgenin ko`rsetedi. P. Garpini Altin Orda hu`kimdari Batiy xan aldina kirip atirg`anda eki ottin` arasinan o`tkizetug`inlig`in ha`tte, marhumnin` zatlarin da`slep otta tazalaytug`in, onnan son` qollanilatug`inlig`in aytadi.
Demek, bizin` ku`nlerimizge deyin jetip kelgen kelinlerdi ottan atlatiw, awiriwlardi ot penen alaslaw, sol Ta`n`irge isenim da`wirinen qalg`an sarqitlar bolsa kerek.
Al shamanlar bolsa bizin` elimizde auiriwlardi emlewge ha`m jin-jipirlardan tazalawg`a xizmet etkenligi ku`ni keshege deyin bolg`anin bizin` 2005-2006-jillarinda Qaraqalpaqstannin` arqa rayonlarinda bolg`an etnografiyaliq ekspeditsiyalarimizdin` materiallarinda ushirasadi. A`sirese onda Jumaniyaz porxannin` ha`reketleri xalqimizdin` esinde elege deyin saqlanip qalg`an.
Belgili ilimpaz, jaziwshi Qalli Ayimbetov o`zinin` «O`tken ku`nlerden elesler» degen miynetinde «Porxan keldi» degen a`n`gemesinde «Ayag`i jalan`ayaq porxan u`yinde qa`ste Adami bar bir shan`araqqa kelip awriwlardi jiynadi.Keshke taman zikir saldi. Porxannin` jarag`an tu`yedey baqirg`an dawisi ha`mmeni tik ayaqqa turg`izdi.
Porxan bir waqit sekirip u`ydin` shan`arag`ina asildi. Awzinan ko`bigi ag`ip baqirip ha`r kimge bir da`pinip ju`rdi. Porxan qatar otirg`an hayal-bala shag`alardin` arqasina shappat penen urip jiberdi. Sonda olar esinen awip talip qulap qaldi. Ekinshi reet barip jawrinlarina shappat penen urg`anda qulap jatirg`anlar esi enip orinlarinda g`azday qatarlasip otirdi. Azanda qatinlar na`wbet penen kirip proxang`a qolinin` tamirlarin uslatip, awirg`an jerin aytip ko`rgen tu`slerin joritti. Jiynalg`an eo`pshilik porxandi maqtap, o`zlerinin` irza bolg`anin aytip atag`anlarin berdi. Porxanda olarg`a patiyasin berip tez jazilatug`inin aytip jolg`a tu`sti. Awildin` balalari porxannin` izinen ta`wiraq jerge erip barip qaldi<sup>1</sup>»
Tu`rkler arasinda jamg`ir ha`m qar jawdiriwg`a baylanisli isenimler ha`m iskerlikler ko`p bolg`an. Qitay da`reklerine qarag`anda, tu`rkler g`ayri ta`biyiy ku`shlerge hu`kim etip, qa`legen payitta samal estirtip ha`m jamg`ir jawdiratug`inininan xabar beredi. Xunlar dushpanlardin` u`stine qar, dawil, jamg`ir, boran jiberip onin` ja`rdeminde jen`iske erisken. Oni «Yada tasi» dep atag`an.
Bul ha`diyselerdi arab xalifalari esitip hayran qalg`an. A`sirese, A`mir Ismail Ibn Axmad (892-907) tu`rklerge qarsi urista bul ha`dislerge kimde kim isense ka`pir bolatug`inlig`in aytip eskertken. Lekin, erten`ine aytilg`an waqitta taw u`stinen bir qara bult ko`terilip, gu`ldirmama guldirlep, qaran`g`i tu`sken. Bul qorqinish waqiyani ko`rip A`mir Ismail attan sekirip tu`sip Allag`a jalbiring`an. Biraq bultlar bular turg`an to`be u`stine kelip sheleklep quyg`an ha`m olar qashiwg`a ma`jbu`r bolg`an<sup>1</sup>».
Maxmud Qashg`ariy Tu`rkler «Bir tas penen (Yay-Yada) menen ka`ramat qiladi. Samal ha`m jamg`ir shaqiradi. Bul ken` taralg`an bolip, men de onin` guwasi boldim» deydi.
Arab Muxammed Ibn Xusayin at Tu`siy: «Tu`rklerde tu`rli ren`de Yay (jay J.B.) tasi bolip ol arqali jamg`ir, dawil ha`m qar jawdiradi. Oni basqariwshilardi «Yotshi» deydi. Yotshilar arasinda sonday adamlar bar olar qishlaqtin` bir ta`repinde qar jawdirsa ekinshi jag`inda quyash jarqirap turadi. Tu`rkler bunday taslardi sawashqa ju`riwde o`zleri menen alip ju`redi ha`m olar ja`rdeminde jen`iske erisedi<sup>2</sup>» deydi.
Xorezmshax a`skerlerinin` tiykarg`i bo`legin qurag`an qan`lilar arasinda usi o`nerge iye bolg`anlar bolg`an. Oqtay qaqan bir saparda bir shamang`a yay (Yada) qiliwdi buyirg`an. Jaz ortasinda qar ha`m jamg`irg`a joliqqan qitaylar qorqinishqa tu`sken³
Uliwma «Jay tas» haqqinda tu`sinik bizin` babalarimizda ushirasqanlig`ina bizin` da`stanlarimizda gu`waliq beredi. Misali Koblan da`staninda:
Aldimda ag`am joq edi,
Keynimde inim joq edi,
Kostar qilip o`zime,
Kulak salsan` so`zime,
Sorap keldin` xaniyem.
«Jay tas degen tasin`di» degen qatarlardan ko`rinedi. Al samaldi shaqiriw, jawindi taqtatiw tuwrali ha`r tu`rli ko`rinisler, soraniwlar qaraqalpaqlar arasinda «Kamis basi qaltirawiq, Jeken basi jaltirawiq, Aydar, Aydar kishit» dep shaqiriwlar, «Jawma-ku`nim jawma», «Men atamnin`tung`ishiman, Kazan qirg`an qirg`ishiman» degen ha`m tag`i basqa ko`rinisler sol tu`riklerdin` «Jay tas» tu`siniginin` qaldiqlari boliwida itimal.
Tu`rklerde o`z jurtina sadiq boliw, watan ta`g`diri ha`m og`an muhabbat ju`da` joqari ha`m basqa xaliqlarg`a u`lgi bolg`an. Eski tu`rk dinine baylanisli «Tu`rk ta`n`risi» tu`rk milletinin` qorg`awshisi boliwi menen birge tu`rk jurtlari, a`sirese tawlarinin` bulaq suwlari, ata-babalardin` mazarlari ha`m xatiralari muhaddes bolip, ruwxlaniwdin` xizmetin atqarg`an. Olardi xun hu`kimetinin` hu`kimdari Metenin` «Topiraq - millettin` tamiridur, oni qalay bereyin» degen so`zi watan ta`g`dirin tu`rklerdin` erteden-aq ardaqlag`anlig`in ko`rsetedi.
Tu`rklerdin` Qitayg`a bag`ing`an da`wirinde Qitay da`reklerinen tabilg`an Ishpara xannin` to`mendegi so`zleri ibratqa ilayiq. «Ulimdi sarayin`izg`a jiberip atirman. Ol Sizge ha`r jili shig`isi hasil atlardi aparajaq. Men erte Kesh ha`mirin`izge tayarman. Biraq kiyimlerimizdin` aldin ashiwg`a buring`i kiyimlerimizdi sheshiwge, tilimizdi o`zgertiwge ha`m sizin` zan`larin`izdi qabil etiwge kelsek, bizin` u`rp-a`detimiz ju`da` erteden bolg`ani sebepli og`an batilim barmaydi. Bizin` milletimizdin` qa`lbi birdur» degen eken. Sonday-aq bizin` xalqimizdin` ataqli da`stani «Alpamista» Baysara baydin` qalmaqlarg`a ko`ship kelgennen keyin Tayshaxang`a barip:
«Zakat desen` bereyin,
Salg`art desen` bereyin,
Dinimdi buzba xan ag`a,
Jurtin`da dawran su`reyin» degen talabina ju`da` uqsas.
Tu`rk xanlari Qutlug`, onin` inisi Qapaxan ha`m balasi Bilge qitaylarg`a qarsi on eki ma`rte uris aship o`zinin` watanin, o`zligin saqlag`an. Bunin` sebebi tu`rklerdin` joqari ma`nawiyatlilig`i edi.
VIII-IX a`sirlerde Budda dininin` ta`siri ku`sheygen gezde Bilge qaqan (716-734) Urxonda Budda dinine ibadat quriw ma`selesinde o`zinin` aqilli wa`ziri ha`m qa`yin atasi Tunyukuh penen oylasqanda: «Ol dinler insanlarg`a jumsaqliq, kishilik etetug`ini ushin olar tu`rklerdin` turmis ta`rizine ha`m jawinger ruwxina jat ekenligin ha`m oni qabil etiw na`tiyjesinde ha`dden ziyat ko`p sanli qitaylarg`a qarsiliqta jen`ilip qaliw mu`mkinshiligin bildirgen. Xan bul danishpannin` ma`slahatin duris dep tapqan.
Keyin Bilge haqan bag`inishli da`wirde o`tkere almag`an qitay ta`siri haqqinda bilay degen «Shin milleti shiyrin so`z ha`m jumsaq mal