6-тема. Инсан турмысында руўхыйлықтың орны ҳәм әҳмийети. Жәҳән илими ҳәм өтмиш ата-бабаларымыздың мийрасында руўхыйлық мәселелери теориялық жақтан үйренилиўи

(tawar) arqali uzaqtag`i qa`wimlerdin` kewillerin almaqshi boldilar. Lekin aqilli insanlardi ba`ribir alday almadilar» degen.
Tu`rk xalqi milliy ma`deniyatin, nizam ha`m da`stu`rlerin muhaddes bilip ju`da` qatan`liq penen qorg`ag`an.
Tu`rkler a`skeriy bilim, ta`rbiyada jetiklik usillari ha`m bekkem ta`rtip sharapatinda a`yyemgi Orta a`sirlerde jan`a da`wir baslarinda du`n`yada u`stemlikti qoldan bermegen.
Al, tu`rklerdin` tariyx maydaninda ja`ha`n ha`kimiyati ideyasi menen shig`iwi da`slep onin` tek ruwxiy biyikligi g`ana emes, al onin` a`skeriy quwati menen de edi. Onin` materialliq tarawda ku`sh arttiriwinda ko`zge tu`sken da`slep tiykar at edi.
Xanlar da`wirinen baslap tu`rkler o`mirlerin at u`stinde o`tkergen, at u`stinde awqatlang`an (Bizdegi at u`stine keldim, irkilmeymen degen so`z ba`lki sonnan bolar), qimiz ishken sipatinda paydalang`an ham alti a`skeriy ku`shlerdi urista sheber paydalaniw.
Orta Aziyadag`i tu`rklerdin` jetisken qudreti. Tu`rkler-xunlar du`n`yada birinshi bolip er-juuen, zangi-dizgin siyaqli anjamlar shig`arg`an. Sonin` menen birge atli a`sker ushin mo`lshellengen shalbar, belbew,
Ayaq-kiyimnin` payda bolwi da tu`rklerge baylanisli. Sonin` menen birge uzin qilish paydalang`an. At ha`m qural tu`rklerdin` ku`shin, quwatin arttirip du`n`yani iyelewge tiykar etken. Bul da`wirde qiyatlar atti tek arbag`a g`ana qosa alar eken. Tu`rklerdin` atli a`skerlerinin` tezlik hu`jimge ko`shkende olardin` qarsiliqlari sharasiz qalatug`in bolg`an.
Tu`rkler tosattan qiling`an hu`jimleri ha`m onin` o`zine ta`n usillari arqali ha`r qanday quwatli dushpanlardi da kupayakun etken. Sonin` ushinda orta a`sirler dereklerinde tu`rkler «Dawilday birden payda bolip qus siyaqli birden ko`zden g`ayip boladi» dep tu`sindirilgen. Sonin` ushinda qaraqalpaqlar at degenshe qanat desen`shi… degenler.
Na`tiyjede bul ta`sirden qitaylar o`zlerinin` Ken kiyimlerinen ha`m kelte qilishlarinan uaz keship, tu`rklerdin` atqa miniwin u`yrenip, uzin qilishlardan paydalang`an, er-turman ha`mde jawingerlik kiyimler jasawdi u`yrengen.
Evropalilar bolsa atqa miniwdi tek qunlardin` qol astinda jasaw sharapatinda u`yrengen. Uliwma qunlardin` batistag`i jen`islerinin` tiykarg`i sebeplerdin` biri usi atli a`skerler edi.
Sonin` menen qatar tu`rkler bizin` eramizdan bir min` jil burin Sari jaydi a`skeriy qural retinde paydalang`an. Sari jaydin` oqlari 300 metrge deyin uship ju`z metr alisliq eki santimetr taqtaydi tesip etetug`in bolg`an.
Chingisxan Tu`rkistandi jen`ip toy beriw payitinda onin` tuwisqani ha`m a`skerbasilardin` biri Esunge besju`z metr alisliqtag`i nishanag`a sadiq og`in tiygizgen¹
Tu`rkler basqalarg`a materialliq ma`deniyatti taratip qoymastan ruwxiy ma`deniyattida en jaydirg`an.
Tu`rkler jen`impas millet bolg`anliqtan o`zleri menen berge shatir-hammam ha`m tayar keselxanalardi o`zleri menen birge alip ju`rgen.
Rimliler shatir-hammamdi tu`rklerden u`yrengen ha`m qon`silarina taratqan.
Ol da`wirde eski grek ha`mde islam du`n`yasinda murin tazalaw oramali bolmag`anda M.Kashqariydin` aytiwinsha tu`rkler «murin tazalaw ushin ksege jipek mata parshalarin salip ju`rer edi» dep bildiredi.
Bular tu`rk babalarimizdin` du`n`ya tariyxinda iz qaldirg`an a`skeriy qu`direti, insaniyliq kelbeti, ma`nawiy baylig`inin` joqari bolg`anlig`in ko`rsetip, bizin` milliy ideyamizg`a aziq boladi ha`m jaslardi jawingerlikke, watanparuarliqqa ha`m ka`millikke u`yretiwde tiykarg`i dereklerdin` biri bolip esaplanadi.

1¹ J.Bazarbaev Ruuxiyatimiz marjanlari N., N. Bilim 2008 j. 77-78 b

1¹ Usmon Turan Tu`rk xaliqlari mafkurasi, Chulpon nashriyati, 1995 jil 102 bet

1¹ K.Ayimbetov, Otken ku`nlerden elesler No`kis Karaqalpaqstan 2008 jil 31-32 betler

1¹ Usman Turon, Tu`rkiy xaliqlar mafkurasi, T., Chulpon nashriyoti 1995 yil 60 bet

2² Bulda sol kitap 61 bet

3³ Bulda sol kitap 62 bet

1¹ Djon Men, Chingisxan, Moskva eksko 2008 jil 62-63 betler