6-tema. Globallasıw hám ruwxıylıq Reje

6-tema. Globallasıw hám ruwxıylıq
Reje
1. Globallasıw hám axborotlasıw protsessleri hám ruwxıylıqqa qáwip.
2. Internet qáwiplerinen qorǵanıw


Tayanısh túsinikler: Globallasıw, axborotlasıw processleri, ruwxıylıq, mádeniyat, ǵalabalıq mádeniyat, pikir, Internet, ruwxıy miyras.


1. Globallasıw hám axborotlasıw protsessleri hám ruwxıylıqqa qáwip.
Házirgi waqıtta dúnyada júdá áhmiyetli bolıp, kem-kemnen quramalasıp baratırǵan global máseleler menen bir qatarda insaniyat ruwxıylıǵınıń pákligin saqlap, onı ruwxıy krizisten asıraw ulıwma adamzat aldındaǵı mashqalaǵa aylanıp barmaqta.
Búgigi globallasıw dáwirinde dúnya mámleketleri barlıq tarawlarda, turaqlı rawajlanıw jolında ѳzleriniń orınlarına iye bolıp barmaqta. Álbette, bunda hár bir mámlekettiń tábiyiy hám ekonomikalıq faktorları menen birge, insan faktorı, tiykarınan jas áwladtı tárbiyalawǵa imkaniyat jaratıw, olardıń intellektual dárejesin nátiyjeli paydalanıw áhmiyetli.
Globallasıw fenomeni haqqında aytqanda, bul atama búgingi kúnde ilimiy-filosofiyalıq, turmıslıq túsinik sıpatında júdá keń mánisti ańlatıwın atap ótiw tiyis. Ulıwma kóz-qarastan qaraǵanda, bul protsess pútkilley jańasha mazmun-maǵanadaǵı xojalıq, sociallıq-siyasiy, tábiyiy-biologiyalıq global ortalıqtıń qáliplesiwin hám sonıń menen birge, bar bolǵan milliy hám regionallıq mashqalalardıń jáhán kólemindegi mashqalalarǵa aylanıp barıwın kórsetpekte.
Globallasıw protsessi turmısımızǵa barǵan sayın tez hám tereń kirip kiyatırǵanınıń tiykarǵı faktorı hám sebebi jóninde aytqanda, sonı tán alıw kerek – búgingi kúni hár qanday mámlekettiń progressi hám rawajlanıwı tek jaqın hám uzaq qońsılar ǵana emes, al, jáhán kóleminde basqa region hám aymaqlar menen sonday tıǵız baylanısıp barmaqta, birde-bir mámlekettiń bul protsessten shette turıwı unamlı nátiyjelerge alıp kelmeytuǵınlıǵın túsiniw, ańlaw qıyın emes.
Hár bir sociallıq hádiyseniń unamlı hám unamsız tárepi bolǵanınday, globallasıw protsessi de bunnan shette qalmaydı. Házirgi payıtta onıń oǵada ótkir hám keń qamtıwlı tásirin derlik barlıq tarawlarda kóriw, seziw múmkin. Ásirese, mámleketler hám xalıqlar ortasındaǵı integratsiya hám birge islesiw baylanıslarınıń kúsheyiwi, sırt el investitsiyaları, kapital hám tovarlar, rabochiy kúshiniń erkin háreketi ushın qolaylı sharayatlardıń payda bolıwı, kóplep jańa jumıs orınlarınıń jaratılıwı, zamanagóy kommunikatsiya hám málimleme texnologiyalarınıń, ilim-pán jetiskenlikleriniń tezlik penen tarqalıwı, túrli qádiriyatlardıń ulıwma adamgershilik negizinde úylesiwi, tsivilizatsiyalar aralıq qatnasıqtıń jańasha sapaǵa eniwi, ekologiyalıq apatlar payıtında óz-ara járdem kórsetiw imkaniyatlarınıń artıwı – bulardıń bárshesine globallasıw sebepli erisilip atırǵanlıǵı tábiyiy.
Usı jerde belgili Hindistan milliy azatlıq háreketiniń bashısı bolǵan oyshıl Maxatma Gandidiń «Men úyimniń esik hám terezelerin bekkem jawıp otıra almayman. Sebebi úyime taza hawa kirip turıwı kerek. Biraq esik hám terezelerimnen kirgen hawa dawıl bolıp, úyimdi astın-ústin etip, ѳzimdi jıǵıp taslawın da qálemeymen», degen pikiri júdá joqarı bahaǵa iye.
Búgingi zamanda ideologiya poligonları yadro poligonlarınan da kóbirek kúshke iye dep aytıw múmkin. Bul máseleniń adamdı mudamı sergek bolıwǵa shaqıratuǵın tárepi sonda, eger áskeriy, ekonomikalıq siyasiy qısım bolsa, bunı seziw, kóriw, aldın alıw múmkin, biraq, ideologiyalıq qısımdı, onıń tásiri hám aqıbetlerin tez bilip alıw oǵada qıyın.
Biz elimizde jańa turmıs tiykarların qurıp atırǵan ekenbiz, bir máselege ayrıqsha itibar beriwimiz lazım. Yaǵnıy, kommunistlik ideologiya hám onıń ádep-ikramlılıq normalarınan bas tartqannan soń jámiyette payda bolǵan ideyalıq boslıqtan paydalanıp, shetten biz ushın pútkilley jat bolǵan, ruwhıy hám pás ádep-ikramlılıq illetlerin óz ishine alǵan «ǵalabalıq mádeniyat» japırılıp kirip keliw múmkinligin umıtpawımız kerek.
Ѳzbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoev 2017-jıl 5 iyuldaǵı «Jaslarǵa baylanıslı mámleket siyasatı nátiyjeliligin asırıw hám Ѳzbekstan jaslar awqamı islerin qollap-quwatlaw «aqqında»ǵı PF-5106 sanlı Pármanında: búgingi dúnyada globallasıp baratırǵan ruwxıy qáwipsizlikke túrli qáwiplerdiń aldın alıw, «ǵalabalıq mádeniyat»tıń tásirinen jaslardıń sanası, pikirlew tárizin qorǵawda Ѳzbekstan jaslar awqamı isleriniń baslı baǵdarlarında jaslardıń ilimiy hám kѳrkem kitaplardı oqıwǵa bolǵan qızıǵıwın jánede asırıw; huqıqıy, ekologiyalıq hám axborot-kommunikatsiya inovatsion texnologiyalarınan paydalanıw mádeniyatın joqarılatıw arqalı olarda túrli ideologiyalıq qáwiplerge, tiykarınan, diniy ekstremizm, terrorizm, «ǵalabalıq mádeniyat» hám basqa jat ideyalarǵa qarsı bekkem immunitetti qáliplestiriw wazıypaları belgilep berilgen edi¹. Bul strategiyalıq wazıypalardı ámelge asırıwdıń huqıqıy tiykarları, jaslar tárbiyası ushın: ata-onalar, jámáátshilik institutlarınıń minnetin kúsheytiw; jaslardıń Watanǵa sadıqlıǵın bekkemlewde áskeriu-watanparwarlıq tárbisın kúsheytiw; tez pát penen ѳzgerip atırǵan dáwirge say bilimlerdi, innovatsion texnologiyalıq pikirlewin rawajlandırıwdı; ilimiy dúnyaqarasın, erkin hám sın menen pikirlew mádeniyatın qáliplestiriw; diniy hám dúnyalıq bilimlerdi uyǵınlastırıwdı huqıqıy támiynlewdi talap etedi. Usı talap tiykarında Ѳzbekstanda 201-jıldıń 15 avgustda «Balalardı olardıń den-sawlıǵına zıyan jetkiziwshi axborottan qorǵaw haqqında»ǵı Nızam qabıl etildi². Nızamnıń maqseti – balalar salamatlıǵına zıyan jetkiziwshi xabarlardan qorǵawǵa tiyisli mámleket shѳlkemleriniń hám puqaralıq institutları qatnasların huqıqıy tártipke salıwdan ibarat bolıp, joqarıda kѳrsetilgen wazıypalardı orınlawdıń nızamlı tiyarların bekkemledi.
Ulıwma, global tsivilizatsiyanıń házirgi basqıshında elimiz jasların negativ axborot topılıslarınan qorǵaw ushın, olardıń zamanagѳy bilimin asırıwda, ideyalıq-ideologiyalıq immunitetin bekkemlew jolındaǵı alıp barılıp atırǵan islerde hámme birgelikte is alıp barıw lazım.