6-sinf fizika darsligi asosida 25-mavzu: Tinch holatdagi gaz va suyuqlikda bosim

• 6-sinf fizika darsligi asosida 25-mavzu:

• Tinch holatdagi gaz va suyuqlikda bosim

• Oldingi mavzuda suyuqlik va gazlarda ichki bosim mavjudligi aytilgan edi.
• Bu bosimni tinch holatdagi bosim deb ham aytiladi.

• Suyuqlik yoki gazni tashkil etgan zarralar o‘z og‘irliklariga ega bo‘ladi.
• Shunga ko‘ra, har bir qatlam o‘z og‘irligi bilan pastdagi qatlamni bosadi.

• Ular to‘planib idish tubiga beriladi. Bu bosimni, shuningdek, gidrostatik bosim deb ham yuritiladi. Uni hisoblab ko‘raylik.

• Suyuqlik ichida qalinligi h bo‘lgan qatlam olaylik (30-rasm).
• Bu qatlam o‘z og‘irligi bilan pastki qatlamga bosim beradi.

• Unga ko‘ra, suyuqlikning idish tubiga bergan bosimi, yuzaga bog‘liq bo‘lmasdan, faqat suyuqlik balandligiga bog‘liq bo‘lar ekan.
• Buning isbotini quyidagi tajribada ko‘rish mumkin.

• 31-rasmda shakli va idish tubining yuzasi turlicha bo‘lgan shisha naylar keltirilgan.

• Naylardan biriga ma’lum bir balandlikkacha suv quyilsa, qolgan naylardagi suv sathi ham shu naydagi suv sathi bilan bir xil bo‘lishi kuzatiladi.

• Tublari tutashtirilgan idishlar sistemasiga tutash idishlar deyiladi.
• Tutash idishlarga choynak, vodoprovod tizimini misol sifatida keltirish mumkin (32-rasm).

• Quyidagi tajribani o‘tkazaylik.
• Ikkita shisha nay olib, ularni rezina shlang yordamida ulaylik (33- rasm).

• Rezina shlang o‘rtasini qisqich bilan mahkam siqib, bir tomoniga suv quyaylik.
• So‘ngra qisqichni olib qo‘ysak, suv bir tomondan ikkinchi tomonga oqib, ikkala tomonda bir xil sathda qolganligini ko‘ramiz.

• Naylardan birini o‘z holida qoldirib, ikkinchi tomonini pastga yoki yuqoriga siljitsak, suyuqliklar sathi bir xilligicha qoladi.
• Bundan tutash idishlar qonuni kelib chiqadi:

• Har qanday shakldagi tutash idishlarning tirsaklaridagi bir jinsli suyuqlik ustunlarining balandliklari bir xil bo‘ladi.

• Agar tutash idishlarga turli xil suyuqliklar quyilsa nima bo‘ladi?

• Masalan, naylardan biriga yog‘, ikkinchisiga suv quyilsa, suyuqliklar sathi har xil bo‘ladi.
• Bunda suyuqliklar balandliklari nisbati, suyuqliklar zichliklari nisbati bilan quyidagicha munosabatda bo‘ladi:

• Shunday qilib, zichligi katta bo‘lgan suyuqlik ustunining balandligi, zichligi kichik bo‘lgan suyuqlik ustunining balandligidan kichik bo‘ladi.
• Demak, yog‘ quyilgan nayda suyuqlik ustuni suv quyilgan tomoniga nisbatan katta bo‘ladi.