6-sinf. Botanika 7-dars: gul

25-DARS: O‘ZBEKISTONDA BOTANIKA FANINING
RIVOJLANISH TARIXI

O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston o‘simliklariga oid ma’lumotlarni bundan bir necha yuz yillar ilgari yashagan mashhur allomalarimizning asarlarida uchratamiz. Abu Rayhon Beruniyning (973–1048) tabobatga bag‘ishlangan «Kitob As-Saydana fit-tibb» nomli asarida, Abu Ali ibn Sino

(980–1037)ning «Kitob al qonun fit-tibb» va «Kitob ush-shifo» nomli asarlarida Turkistonda o‘sadigan ko‘pgina dorivor o‘simliklarni tavsiflab, ularning shifobaxsh xususiyatlarini ko‘rsatgan.

Ilmiy faoliyatining asosiy qismini Turkiston florasini o‘rganishga bag‘ishlagan rus olimi

B.F. Fedchenko (1872–1947) onasi O.A. Fedchenko bilan birgalikda 1906–1916-yillar ichida 6 qismli «Turkiston florasining ro‘yxati» deb nomlangan kitobini chop etgan va unda Turkiston hududida 4111 turdagi o‘simlik borligini ko‘rsatgan.

O‘rta Osiyo hududida o‘sadigan o‘simliklarni har taraflama ilmiy asosda o‘rganish (botanika ilmi) O‘rta Osiyoda, jumladan O‘zbekistonda, XX asrning 20-yillaridan boshlandi.

20-yillarda O‘rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti), 40-yillarda esa O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi va uning tarkibida «Botanika» instituti tashkil topdi. Bu muassasalarda xizmat qilgan olimlar o‘simliklarni ilmiy asosda o‘rganish uchun O‘rta Osiyo bo‘ylab ekspeditsiyalar uyushtirishdi. Ana shu to‘plangan kolleksiyalar negizida «O‘zbekiston markaziy gerbariysi» tashkil qilindi. Bu gerbariyda bir milliondan ortiq nusxadagi 10 000 dan ortiq o‘simlik turlari saqlanadi. Gerbariyda saqlanayotgan o‘simlik nusxalarini o‘rganish va dalada olib borilgan kuzatishlar asosida, 1941–1962-yillarda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining «Botanika» instituti 6 jildlik «O‘zbekiston florasi»ni chop etdi.

A.I. Vvedenskiy (1898–1971) rahbarligida yaratilgan bu asar O‘zbekiston hududida o‘sayotgan 138 oilaga oid 4230 o‘simlik turi haqida to‘liq ma’lumot beradi. 1963–1993-yillarda O‘zbekiston sistematiklari tomonidan 10 jildlik «O‘rta Osiyo o‘simliklari aniqlagichi» yaratildi. Mazkur asar O‘rta Osiyo hududida tabiiy holda o‘sadigan 125 oila, 1151 turkumga mansub 8094 turni o‘z ichiga oladi.

Vatanimizdagi o‘simliklar dunyosini (qoplamini) aks ettiruvchi 5 jildlik «O‘zbekistonda o‘simliklar qoplami» nomli monografiya nashr etildi.

O‘zbekistonda botanika fanining rivojlanishiga taniqli olimlardan akademiklardan Q.Z. Zokirov (1903–1992), Y.P. Korovin (1891–1963), A.M. Muzaffarov (1909–1997), J.K. Saidov (1909–1999), professorlardan M.G. Popov (1893–1955), I.I. Granitov (1900–1981), M.M. Orifxonova

(1911–1974), A.U. Usmonov, S.S. Sahobiddinov, P.Q. Zokirov va boshqalar juda katta hissa qo‘shgan. O‘rta Osiyo, shu jumladan, O‘zbekistonda qadimgi geologik davrlarda o‘sib, so‘ng toshga aylangan o‘simliklarning yog‘ochi (tana, poya), meva, urug‘ va changlari asosida «O‘zbekiston paleobotanikasi» nomli 3 jildli asar nashr etildi.

Institut zamburug‘shunos (mikolog)lari O‘zbekistonda tarqalgan zamburug‘larni o‘rganishga katta hissa qo‘shdi. Natijada «O‘zbekiston zamburug‘lari florasi» nomli 8 tomli monografiya o‘quvchilarga havola etildi. So‘nggi yillarda institutda ayniqsa cho‘l o‘simliklarini o‘rganishga katta e’tibor berila boshladi. Dastlabki tadqiqotlarning natijasi sifatida 2 jildli «Cho‘l o‘simliklari ekologiyasi» nomli asar yuzaga keldi.

Botanika IIChMning eng katta tarkibiy qismi hisoblangan akad. F.N. Rusanov nomidagi «Botanika bog‘i»da chet ellardan turli yo‘llar bilan olib kelingan bir necha ming tur o‘simlikning O‘zbekiston (Toshkent) sharoitida o‘sishi va moslashishiga oid juda katta hajmdagi ilmiy ishlar qilindi. Ko‘p yillik izlanishlar natijasida ko‘p tomli «O‘zbekiston dendrologiyasi» nashr etildi.

Bulardan tashqari, institut xodimlari tomonidan ayrim o‘simlik oilalari va turkumlariga, o‘simlik qoplamlari va turli foydali o‘simliklarga bag‘ishlangan yirik monografiya va turkumlar yaratildi.

Bulardan tashqari, botanika fani taraqqiyotiga O‘zbekiston FA muxbir a’zosi P.Q. Zokirov, b.f.d. A.U. Usmonov va prof. S.S. Sahobiddinov, b.f.d. V.P. Bochansev o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shgan.

Botaniklarning mehnati tufayli yo‘qolib borayotgan o‘simliklardan 301 turni o‘z ichiga olgan O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi chop etildi (1998).

Shunday qilib, O‘zbekistonda botanika fanining taraqqiyotiga O‘zbekiston Fanlar akademiyasi «Botanika» ilmiy-ishlab chiqarish markazi xodimlari va boshqa botaniklar o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shmoqdalar.

26-DARS: MANZARALI O‘SIMLIKLAR