6-sinf. Botanika 7-dars: gul

8.7. Meva va urug‘larning tarqalishi

O‘simliklarning mevasi va urug‘i tabiatda va madaniy sharoitda turli xil yo‘llar bilan tarqaladi. Tabiatda o‘simliklar million yillar davomida shamol, hayvonlar, qushlar, hasharotlar, suv yordamida va boshqa usullar bilan tarqalib ko‘payishga moslashgan. Ko‘pchilik yovvoyi va madaniy o‘simliklar odamlar ishtirokida tarqatiladi va ko‘paytiriladi. Meva va urug‘larning tarqalishga moslashishi o‘simliklarning eng muhim biologik xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Meva va urug‘ shakli, vazni, rangi va hidi bilan bir-biridan ajralib turadi. Masalan, qo‘ng‘irbosh mevasining uzunligi 0,5 mm va og‘irligi 0,1-0,2 mg kelsa, aksariyat gulli o‘simliklarning mevasi kattaligi 3-10 sm orasida, og‘irligi esa bir necha kilogrammga yetadi. Jumladan, Seyshel palmasining og‘irligi 25 kg gacha yetadi. Shunga qaramay ular o‘ziga xos yo‘llar bilan tarqaladi.

Meva va urug‘larning tarqalishi ko‘p jihatdan ularning tuzilishiga (morfologiyasiga) bog‘liq. Meva va urug‘larini o‘z kuchi bilan tarqatadigan o‘simliklarga avtoxor o‘simliklar deyiladi. Bunga xina, ko‘pchilik dukkakli o‘simliklar, burchoq, o‘qotar (o‘qotar bodring), yorongul kabilar misol bo‘ladi. Bularning urug‘i mevasi, ichki bosim, pallalarining chatnashi yoki buralishi hisobiga tashqariga otilib chiqadi. Shamol yordamida tarqaladigan o‘simliklarning mevalari nihoyatda yengil bo‘ladi. Masalan, terak, tol, qoqio‘t, qo‘g‘a kabi mevalarning uchida joylashgan bir tutam popuklar (tuklar) hisobiga uchadi.