6-seminar kimyoviy bog’lanish va uning turlari

Kovalent  bog’lanish.  Ko’pgina  noorganik  va  organik  moddalarning 

tuzilishini 1916  yilda  Lyuis tomonidan  yaratilgan  kovalent bog’lanish nazariyasi 

orqaligina izohlash mumkin bo’ladi. Kovalent bog’lanish nazariyasi asosida «sirtqi 

---

qavati sakkiz (yoki ikki) elektrondan iborat atom barqaror» degan tushuncha yotadi. 

Bu  bog’lanishda  barqaror  konfiguratsiya  bir  atomdan  ikkinchi  atomga  elektron 

kuchishi  natijasida  emas,  balki  ikki  atom  orasida  bir  yoki  bir  nechta  umumiy 

elektron  juftlar  hosil  bo’lishidan  kelib  chiqadi.  Elektron  juftlar  hosil  bo’lishida 

ikkala  atom  ham  ishtirok  qiladi.  Shuning  uchun  har  bir  atom  umumiy  juft  uchun 

o’zidan  albatta  elektron  beradi.  Kovalent  bog’lanish  hosil  bo’lishini  bir  necha 

misollarda  kuzatish  mumkin.  Har  birida  bittadan  elektron  bo’lgan  ikki  vodorod 

atomlari o’zaro yaqinlashganida vodorod molekulasini (H) hosil qiladi. Bu jarayon 

quyidagicha ifoda qilinadi: 

 

Har qaysi atomning umumiy juft uchun beradigan elektronlari sxemada nuqta 

bilan  tasvirlangan.  Vodorod  molekulasida  bir  juft  elektron  ikki  yadro  orasida 

aylanish bilan barqaror konfiguratsiyani hosil qiladi.  

Ftor atomida oktet, yani sakkiz elektronli qavat hosil bo’lishida ftorning bir 

atomi  uning  ikkinchi  atomi  bilan  birikkanida  kovalent bog’lanish hosil  bo’lishini 

quyidagicha ifodalash mumkin

: 

 

Azot atomida oktet hosil bo’lishi uchun uch elektron yetishmaydi. Ikki atom 

azotdan azot molekulasining hosil bo’lishini quyidagicha yozish mumkin: 

 

Lengmyur  birikuvchi  atomlar  orasida  hosil  bo’ladigan  elektron  juftlarning 

soni shu element valentligiga teng deb qabul qildi. Masalan, ammiak molekulasida 

azot uch valentli, vodorod bir valentli, yani N–H ning hosil bo’lishida azotning uch 

---

elektroni ishtirok etdi. Bir jufti ishtirok etmaydi. Ana shunday bog’lanishda ishtirok 

etmay qoladigan el-ektronlar jufti ajralmaydigan juft elektronlar deb ataladi. 

Lyuis  va  Lengmyurning  kovalent  bog’lanish  haqidagi  elektron  nazariyasi 

murakkab  bo’lmagan  moddalardagi  kimyoviy  bog’lanishni  izohlab  beradi,  lekin 

murakkab  tuzilishli  moddalar,  masalan  kompleks  birikmalardagi  kimyoviy 

bog’lanishni  atom  orbitallar  (yoki  valent  bog’lanishlar  usuli)  va  molekulyar 

orbitallar usuli yordamida to’la tushuntirib berilishi mumkin.  

Demak,  atomlarning  elektron  juftlar  vositasida  bog’lanishi  kovalent 

bog’lanish deb ataladi.  

Kovalent bog’lanish bir xil bo’lmagan ikki atom orasida hosil bo’lsa elektron 

juft ikki atomga nisbatan sim-metrik joylashmaydi. Bu molekulalarda qarama-qarshi 

zaryadlarning  «og’irlik  markazlari»  bir  nuqtada  yotmaydi.  Shuning  uchun  ular