6-Mowzuk: Işiň psihologiki derňewi. Motiw we höwes, şahsyýet Meýilnama

Motiw we höwes düşünjesiniň manysy

Höweslendiriş we höweslendiriş meselesi psihologiki edebiýatda, esasanam ýaşlar we pedagogiki psihologiýa bilen baglanyşykly çeşmelerde ençeme gezek gozgalsa-da, jikme-jik beýan edilmedi. Mysal üçin, käbir psihologlar mekdebe çenli ýaşda käbir dargadylan ýagdaý meýilleriniň belli bir sebäpler ulgamyna öwrülýändigini belleýärler. Şeýle-de bolsa, bu pikir çuňňur öwrenilmedi. Şoňa görä-de, hyjuw we höwes düşünjesi psihologlaryň gözlegleriniň esasynda edebiýatda başgaça düşündirildi.

Iň ýaýran kesgitlemelere görä, bir hereket, adamy herekete getirýän güýçleriň, niýetleriň ýa-da zerurlyklaryň toplumydyr.

Motiw düşünjesini alymlar aşakdaky ýaly kesgitleýärler:

Maslowyň pikiriçe, maksat bu zerurlyklaryň jemi.

S.L Rubinşteýniň pikiriçe, sebäp bu zerurlygy duýmak we kanagatlandyrmakdyr.

S. Rubinşteýn. "Motiwasiýa, psihikanyň üsti bilen amala aşyrylýan karar."

A.N. Leontew sebäpleri adam işjeňliginiň aýratyn zerurlygy we oňa itergi berýän hakykat hasaplaýar.

Motiwasiýa, belli bir zerurlygy kanagatlandyrmak üçin çäre görmek üçin itergi.

Iň giň manyda höwes, adam durmuşynyň çylşyrymly köptaraply dolandyryjysy hökmünde görülýär (özüni alyp barşy, işi).

Motiwasiýa, zerurlyklary, sebäpleri, gyzyklanmalary, ideallary, islegleri, garaýyşlary, duýgulary, kadalary, gymmatlyklary öz içine alýan çylşyrymly, köp derejeli ulgamdyr.

Motiwasiýa, çylşyrymly gurluş, işjeňlige itergi berýän, meýiller, maksatlar, ideallar görnüşinde özüni görkezýän we adam işjeňligini gönüden-göni kesgitleýän we ugrukdyrýan güýçler toplumydyr.

Iýerarhiki, iýerarhiki gurluş ulgamlaýyn hadysanyň bir tarapy. Şonuň üçin adamyň höweslendiriji sferasynyň iýerarhiýasyny netijeli öwrenmek üçin ony höweslendiriji hadysalaryň beýleki taraplary bilen baglanyşykly öwrenmek zerurdyr. Höweslendiriji wakalaryň gurluşyny öwrenmek, bu wakalaryň arasyndaky yzygiderli gatnaşygy öwrenmäge gönükdirilmelidir. Şunuň bilen baglylykda, R.S. Weissmanyň şahsyýetiň höweslendiriji sferasynyň gurluşy baradaky pikiri aýratyn ünsi çekmelidir. Ol: "Höweslendiriji sferanyň gurluşy, dürli gatnaşyklaryň barlygynda ýüze çykýan höweslendiriji üýtgeýänleriň arasyndaky gatnaşykdyr. Şeýle gatnaşyklaryň biri iýerarhiki gatnaşykdyr. Gatnaşyklaryň başga bir görnüşine" durmuşa geçirmek "diýilip bilner. Bu a her bir zerurlygy kanagatlandyrmak üçin dürli sebäpler durmuşa geçirilip bilner. Gatnaşyklaryň üçünji görnüşi, bir sebäbiň dürli zerurlyklary kanagatlandyrmakda ýa-da tersine, bir zerurlygy kanagatlandyrmakda dürli sebäpler bilen ýüze çykmagy bilen ýüze çykýar. hemişelik garaşlylyk.

R.S. Weissman, şahsyýeti höweslendirmek ulgamyndan ulgamlaýyn gatnaşyklaryň gaty gyzykly klassifikasiýasyna salgylanýar. Emma aýrylyp bilinjek gatnaşyklaryň diapazony dolandyryş, tertip we ş.m. bilen doldurylyp bilner. Mundan başga-da, R.S. Weissman ulgam dörediji esasy gatnaşyklary höweslendiriji üýtgeýänleriň arasynda tapawutlandyrmady, ýa-da höweslendiriji hadysalaryň bir görnüşini we dürli görnüşlerini tapawutlandyrmady.

Daşary ýurtly alymlaryň höweslendiriş ugrundaky gözlegleriniň arasynda G. Olportyň hereketleriň özbaşdaklyk teoriýasy aýratyn orny eýeleýär. Bu teoriýada, sebäpleriň üýtgemegi ulgamlaýyn ösüş prosesi hökmünde düşündirilýär. Öz düşünjesinde G. Allport ulgamlaryň umumy teoriýasy, esasanam açyk ulgamlar ideýalaryny giňden ulandy. Alymyň pikiriçe, ýarym ýapyk ulgamlaryň tebigatyna laýyklykda işleýän we ösýän, ýagny funksional özbaşdaklyga eýe bolan sebäpler bar. G. Allport şol bir ulgamyň bir bölegi bolan sebäpleri reaktiw, daşarky gyjyndyrma zerurlygynyň kanunlaryna boýun bolýan sebäpler diýip atlandyrýar. Emma G. Allport, açyk ulgamlar ýaly şahsyýetiň üýtgemegi we ösmegi bilen häsiýetlendirilýär diýen pikiriň hakykata has ýakyndygyny öňe sürýär. Öňki sistema sebäpleriň yzygiderli funksional özbaşdaklygy diýilse, indiki sistema G. Allport tarapyndan eýeçilik funksional awtonomiýa diýilýär. Açyk, ýapyk we ýarym açyk ulgamlar hakda arakesmede ýapyk ulgam modeliniň adama we hyjuwyna ulanylyp bilinmejekdigini öňe sürdi. Açyk funksional ulgam, höweslendiriji zerurlyklar bilen düşündirip bolmaýan ösüş üçin esas döredýär.

G. Allportyň şahsyýet maksatlaryny açyk ulgamlar hökmünde seljermegi, şahsyýetiň we şahsyýet sebäpleriniň ösüşiniň çäksiz bir prosesdigini bellemäge mümkinçilik berýär.

Şeýlelik bilen, şahsyýetiň höweslendiriji sferasyna yzygiderli çemeleşmegiň ideýalaryny görkezýän dürli garaýyşlar meselesine garadyk. Bu pikirler, höweslendiriş pudagyndaky häzirki zaman gözlegleriň aýrylmaz bölegine öwrüldi. Görkezilişi ýaly, psihologlar höweslendiriş meýdanynyň gurluşynyň dürli taraplaryny bellediler. Häzirki wagtda höweslendiriji mehanizmlere yzygiderli çemeleşmeklige esaslanýan düşünjeler dürli ugurlarda öwrenilýär. Şeýle-de bolsa, ähli gözlegler bir ugurda jemlenip bilner - manyly baglanyşyklary we höweslendiriji wakalaryň arasyndaky gatnaşyklary öwrenmek.

Köp psihologlar höweslendirmek meselesiniň şahsyýetiň psihologiýasynda esasy mesele diýip hasaplaýarlar. Adamyň psihologiki gurluşynyň bitewiligi, özüni alyp barşyň we ony herekete getirýän güýçleriň arasyndaky baglanyşyk, höweslendiriş meselesini öwrenmekde yzygiderli çemeleşmäge mümkinçilik berýär.

Daşary ýurt psihologlaryndan neo-Freýdianlar bolan A. Adler, K. ungung we ş.m. öňe süren sebäp we höwes teoriýalaryna üns bereris. A. Adleriň pikiriçe, adamy herekete getirýän esasy güýç, işiniň maksadyny we oňa ýetmegiň ýollaryny kesgitlemegiň çeşmesidir. Horne, adamyň özüni alyp barşyna itergi başga sebäpler bilen kesgitlenip biljekdigini öňe sürýär. Hususan-da, ilkinji aladalar daşky gurşawa duşmançylyk duýgusyny döredýär, howpsuzlygyň zerurlygy bolsa beýleki adamlar tarapyndan öz-özüňe baha bermek we özüňe hormat goýmak üçin içki isleg döredýär. Fromm libido meselesine-de kän bir ähmiýet bermeýär, sebäbi gyzyklandyrýan mesele, adamyň özüni alyp barşynda sosial we psihologiki faktorlaryň özara täsiri.

Gestalt Psihologiýa Mekdebiniň wekilleri üçin höwesiň öz düşündirişi bar we beýlekilerden tapawutlanýar, sebäbi onuň mazmunyny eksperimental öwrenmek islegi ýokary. K.Lewin (1890-1947) sebäpleri eksperimental öwrenmegiň usulyny işläp düzdi, olary düýbünden garaşsyz ýagdaýda düşündirmäge synanyşdy we bu ugurda belli bir üstünlik gazandy. Gestalt psihologiýa mekdebiniň wekilleri üçin şekil düşünjesi ýaly möhüm, motiw kategoriýasy K.Lewiniň meýdan teoriýasy üçin möhümdir. Özara baglylyk bolmazdan, şekiliň we hereket ediji düzgüniň, höwes döredýän ýerine ýetirýän ýagdaýyň obýektiw ruhy mazmunynyň inkär edilýändigi nygtalýar.

K.Lewin sebäbini şeýle suratlandyrýar: bir sebäp, belli bir üstünlikli mikrointerwalda adamyň aç-açan gurşaw bilen gönüden-göni gatnaşygyndan döreýän hakykatdyr. Onuň teoriýasy, dürli manyly adamda iki höweslendiriji üýtgeşmäniň agdyklyk edýändigini ykrar edýär. Gestalt psihologlarynyň işlerinde özüňi alyp barşyň höweslendiriş meselelerine möhüm şahsyýet aýratynlyklarynyň seljermesi esasynda seredilýän ýagdaýlar hem bar. G. Allport düşünjesinde muny aýdyň görkezýär. Onuň sözlerine görä, iň esasy zat, adamyň özüni alyp barşynyň üýtgemeginiň sebäplerini tapmakdyr. Şol bir wagtyň özünde, bu ýagdaýa sebäp bolýan sebäpleri öwrenmegiň möhümdigine düşünmek kyn däl.

Rus psihologlaryň arasynda WG Aseýewiň gözlegleri höweslendiriji ulgam meselesi bilen baglanyşykly. Onuň sözlerine görä, adamyň höweslendiriji sferasynyň ontogenetiki ösüşi wagtynda bu sfera ulgamlaýyn ösüş tendensiýasyny görkezýär. WG Aseýewiň pikiriçe, bu tendensiýa öz-özünden emele gelen, has uly höweslendiriji bölümleri döretmäge itergi berýän güýçleriň utgaşmasynda ýüze çykýar. Höweslendiriji ulgamyň birligi hökmünde VG Aseýew hereketlendiriji güýçleri belleýär. Bu düşünje sebäp, zerurlyk, gyzyklanma, ymtylyş, maksat, ideal, meýilli, höweslendiriji sazlama we ş.m. Şeýlelik bilen, WG Aseýew dürli höweslendiriji hadysalaryň, meýilleriň görnüşleriniň arasynda yzygiderli baglanyşyk bar diýip hasaplaýar. Şeýlelik bilen, bu çemeleşmede höweslendiriş ulgamynyň düzüm bölegi meýilli.

Daşary ýurt psihologiýasynda öwreniş sebäpleriniň nazary derňewi

Daşary ýurtly alymlaryň eserlerinde okamak we öwrenmek işleriniň sebäpleri barada öňe sürlen pikirleri seljereniňizde, aşakdakylara üns bermeli. Hususan-da, nemes alymlary Z. Freýd we W.Makdugall haýwanlaryň organiki zerurlyklaryny, ýagny instinkti adamlara itergi beriji faktor hökmünde ulanyp başladylar we adamyň özüni alyp barşyna bolan garaýyşlaryň arasynda ilkinji teoriýa hökmünde ýüze çykdylar.

Mundan başga-da, XX asyryň başynda iki täze ugur ýüze çykdy: höweslendiriş teoriýasy we ýokary nerw işjeňligi teoriýasy.

Ynsan özüni alyp barşynyň täsirli aň-düşünjesini kesgitlemek meselesini seljerip, aň-bilim psihologiýasynyň başga bir wekili H.Hekhauzen, iş kesgitlemesiniň akyl (aň-bilim) we täsirli taraplary bilen ýakyndan baglanyşyklydygy barada netijä gelýär, haýsysy höweslendiriji güýç? baradaky sorag manysyny ýitirmedi.

Okuw prosesinde höweslendirişiň roly dünýädäki alymlar tarapyndan ykrar edilýär we öwrenilýär. Okuw netijeliligini ýokarlandyrmakda okuw höwesiniň roly daşary ýurtly alymlar tarapyndan gözleglerde öwrenildi. Bu kontekstde, höweslendirişiň daşynda ýüze çykýan özüni alyp barşyny düşündirmek üçin birnäçe model döredildi, olaryň göz öňünde tutulmagy içerki höweslendiriş mehanizmlerini seljermekde peýdalydyr. Şeýle modelleriň biri Olport tarapyndan hödürlenýär.

Allport içerki hyjuw bilen baglanyşykly üç höweslendiriji düşünjäni seljerýär: funksional özbaşdaklyk, ýeterlik hereket we öz-özüne gatnaşmak. Başga bir sebäbe görä ýüze çykyp biläýjek işiň ilki bilen özi üçin maksat bolýan ýagdaýyny düşündirmek üçin funksional özbaşdaklyk ýörelgesini girizýär.

E.Torndike synaglarynyň aýratyn bir aýratynlygy, olaryň örän dar we tebigatda çäklidigi: hakyky okuw prosesi bilen gaty az baglanyşygydyr.

ABŞ-ly ýazyjylar, okuw prosesinde kabul edilen sebäpler bilen däl-de, käbir taraplary has düşnüksiz edýän görnüşde okamak üçin has köp alada edýärler. Mysal üçin, şeýle ylmy eserleriň awtorlary okuwçynyň sanlary ýatda saklamagyna, şahsy özüni alyp barşyna haýsy psihologiki taraplaryň täsir edýändigini öwrenýärler we şeýlelik bilen höwesiň käbir böleklerini kesgitlemäge synanyşýarlar. Bu ugurda olar E. Thorndike-iň yzyna eýerýärler.

E.Torndike okuw prosesini şeýle suratlandyrýar: "Okuw prosesi belli bir giňişlikde ýa-da belli bir ýagdaýda, ýa-da bu reaksiýa bilen ýagdaýyň arasynda belli bir baglanyşyk bilen düşündirilýär.

Thorndike, sanawyň islenýän reaksiýanyň gaýtalanmagyna we islenýän reaksiýa reaksiýasyna bolan täsirini öwrenmäge synanyşýar we şeýle netijä gelýär: “Şol bir şertlerde ýüze çykýan jeza beriji faktorlar höweslendiriji faktorlardan ep-esli tapawutlanýar. Indiki kitabynda "Höweslendirişler, adatça, olara alyp barýan ähli baglanyşyklary goramak we berkitmek däbine eýedir we jeza köplenç (ýöne hemişe däl) gatnaşyklary belli bir wagtdan üýtgetmek häsiýetine eýe" diýip ýazýar.

Bruner, okamagy höweslendirmek üçin E.Torndike garanyňda başgaça çemeleşýär. “Okuw prosesi” atly okuwda, Bruner okuwçynyň hakyky, ýeterlik uzak dowam eden okuw prosesi netijesinde ýüze çykýan amaly we teoretiki meseleleri düşündirmäge synanyşýar. Bruner diňe bir okamagy höweslendirmek ýa-da okuwçylaryň okuw prosesine bolan islegini ýokarlandyrýan faktorlar hakda däl-de, eýsem okuwçylaryň höwesleri hakda hem pikir edýär. Pikirleri umumy bolsa-da, olaryň käbir taraplary bellärliklidir. Bu, ilkinji nobatda, okuw prosesinde akyl sebäpleriniň ähmiýeti we täze bir zady bilmekden, gorag meseleleriniň çözülmeginden döreýän içki kanagatlylyk duýgusydyr.

Höweslendirişiň we jezanyň bilimdäki roly barada köp zat ýazylypdy, ýöne bilesigelijiligiň we içki tejribäniň "täze zatlary açmakda" ähmiýeti barada gaty az aýdyldy. Mugallymlar hökmünde çagalara has uly we has uly dersleri özleşdirmegi öwretmek islesek, okuw meýilnamasyny ünsli öwrenmekde has içerki “höweslendiriş” ulanmalydyrys. Soňky döwürde ara alnyp maslahatlaşylan dersiň çylşyrymly bölümlerini öwrenmegiň usullaryndan biri, okuwçylaryň ukyplaryny göz öňünde tutmak, başarnyklaryny we güýçlerini doly derejede ulanmaklary üçin kanagatlandyrmak üçin şert döretmekdir. öndürijilikli iş bilen. Tejribeli mugallymlar şeýle iş etikasynyň güýjüni gowy bilýärler. Talyplar bir meseläni çözmäge çuňňur çemeleşen adamyň nähili duýjakdygyny bilmelidirler.

Çylşyrymly okuw materiallaryny özleşdirmekde itergi beriji güýç hökmünde içerki hyjuwyň ähmiýeti barada Bruner şeýle ýazýar: “Mysal üçin, okuw nukdaýnazaryndan material näçe üznüksiz we giň bolsa, intellektual“ stimul ”almalydyr. ýa-da ýeterlik gyzyklanma bilen indiki mowzugy öwrenip başlap biler. Talybyň materiallara çuňňur düşünmegi üçin, indiki klasa geçmek ýaly daşarky faktorlar höweslendiriji bolup hyzmat etdi. käbir ýagdaýlarda, gazanmak islegi indiki bilim, çaga synpdan klasa geçende, ýagny mekdebi gutaranda bes edilýär. ”

Talyplaryň bilim almagyna itergi bermek we diagnoz goýmak barada pikirlenýän alymlar G.Lewaldyň (1985) we G.Rosenfeldiň pikiriçe, bu işiň ýüze çykýan ýagdaýy hem göz öňünde tutulmalydyr, sebäbi bilim höweslendiriji diagnostika üçin möhümdir.

G.Lewald (1985) bilim diagnozynyň ýagdaýa, ugra ýa-da tebigy şertlere laýyk gelmelidigini aýdýar. Mysal üçin, höweslendiriji material hakyky durmuşa degişli bolmaly, sebäbi emeli şertler, daşky gurşaw şahsy aýratynlyklaryň ýüze çykmagyna ýaramaz täsir edýär.

Theagdaý teoriýasyny anyklamak wezipesini ulanan G.Rosenfeld (1975) ýagdaýyň daşky gurşawyň wagtlaýyn we giňişleýin beýanydygyny we predmetiň we obýektiň birleşmegi bilen kesgitlenýändigini görkezýär.

Okuw sebäpleri, okuwçylary okuw işiniň dürli taraplaryna gönükdirmekdir. Mysal üçin, okuwçy öwrenýän zady bilen näme edýändigine ünsi jemlän bolsa, olary okuw maksatlary diýip atlandyryp bolar. Okuw işjeňligi okuw prosesinde dürli adamlar bilen dogry aragatnaşyk saklamaga gönükdirilen bolsa, sosial höwesler ýüze çykar. Başgaça aýdylanda, käwagt okuw prosesi okuwçylary okamaga höweslendirýär, beýlekiler bolsa beýlekiler bilen gatnaşyk saklamaga iterýär.

AK Markowa sebäpleri 2 uly topara böldi.

1. Okuw çäreleriniň mazmuny we durmuşa geçirilmegi bilen baglanyşykly okuw sebäpleri.

2. Talybyň beýleki adamlar bilen jemgyýetçilik maksatlary.

Bu sebäpler psihologiki edebiýatda giňden öwrenilýär.

Psihologlar okuw höwesiniň gowy we erbet taraplaryny görkezýärler. Ativearamaz sebäpler, okamasa, göwnüçökgünlik, oňaýsyzlyk we näbellilik ýüze çykmagy bilen baglanyşykly okyjy tarapyndan kabul edilýän motiwatorlardyr.

Şahsyýet düşünjesi

Şahsyýet düşünjesi giň we köptaraplydyr. Işlemek ukybyna eýe bolup, adamlar bilen gatnaşygy bolan adam kem-kemden adama öwrülýär. Göni maddy dünýäni, jemgyýeti we esasanam özüni öwrenmek we işjeň özgertmek temasyna öwrülýär. Bu kanuny sorag döredýär: adam, şahsyýet, şahsyýet düşünjesi bilen baglanyşykly taraplar barmy? munuň üçin

bu düşünjeleriň mazmunyny seljermek täsirli. Şonuň üçin ilki bilen şahsyýet düşünjesine ünsi çekmeli. AW Petrowskiý tarapyndan redaktirlenen "Umumy psihologiýa" okuw kitabynda "şahsyýet" düşünjesi adamyň nesil şejeresini hem öz içine alýar. Täze doglan bäbek, uly ýaşly, akyldar, akyl taýdan pes adam, wagşy taýpanyň agzasy we medeniyetli ýurtda ýaşaýan ýokary bilimli adam hemmesi şahsyýet hasaplanmalydyr. Şahsyýet düşünjesi, professor E.Goziýewiň "Umumy psihologiýa" okuw kitabynda beýan edilýär, şahsyýet latyn dilinden aýrylmaz, aýratyn bir adamy we adamy aňladýa tohum aýratynlygy meselesini kesgitleýär. Şahsy adamlara akyl taýdan sagdyn ulular, bäbekler we akyl taýdan kemis adamlar hem diýilýär, sözlemezden ýönekeý endikleri özleşdirip bilmeýärler.

MG Dawletşin tarapyndan redaktirlenen "Psihologiýanyň gysgaça sözlüginde" şahsyýet bölünmeýär, ýöne biologiki görnüşlere degişli aýratyn jyns, adam, aýratyn janly jandar diýmekdir.

Aboveokardaky kesgitlemelerden, adamyň belli bir jemgyýetde belli bir iş bilen meşgullanýan, adaty dil arkaly adamlar bilen aragatnaşyk saklaýan aňly şahsyýetdigi barada netije çykaryp bolar.

Şahsyýetde dünýä inen adam soňra sosial gurşawyň täsiri astynda adam bolýar, şonuň üçin bu proses sosial-taryhy häsiýete eýe. Täze doglan çaganyň beden gurluşy dik ýöremek ukybyny talap etse-de, beýniniň gurluşy aňyň ösmegine mümkinçilik döredýär we elleriň görnüşi gurallary ulanmagyň mümkinçiligini görkezýär. Aboveokardakylaryň hemmesinde çaganyň adamzada degişlidigi nygtalýar we bu hakykat şahsyýet düşünjesinde bellendi. Muny aşakdaky shema esasynda düşündirmeli.

Adamyň iň möhüm aýratynlyklaryndan biri, şahsyýetidir. Şahsyýet, adamyň şahsy psihologiki aýratynlyklarynyň özboluşly utgaşmasydyr. Şahsyýet, adamyň özboluşlylygyny, beýleki adamlardan tapawudyny görkezýän psihologiki häsiýetleriň utgaşmasydyr. Şahsyýet häsiýeti, gylyk-häsiýeti, akyl proseslerini, ýagdaýlary, wakalary, agalyk ediji häsiýetleriň toplumyny, erkini, hereket sebäplerini, adamyň maksady, dünýägaraýyş, ukyp, dürli reaksiýa görnüşleri, ukyplar we ş.m. öz içine alýar. Şahsyýet, şahsyýetiň ony beýlekilerden tapawutlandyrýan sosial aýratynlyklarynyň we psihikasynyň özboluşlylygy we yzyna dolanyp bolmajaklygydyr. Mentionedokarda agzalan psihologiki aýratynlyklaryň birmeňzeş utgaşmasyny özünde jemleýän adam ýok, adam şahsyýeti aýratynlygy taýdan üýtgeşikdir.

“Endopsihika” we “ekzopsihika” düşünjesi

Häzirki wagtda esasy meseleleriň biri, bir adamyň olary beýleki adamlardan tapawutlandyrýan aýratyn gurluşynyň bolmagydyr. Bu psihologiki meseläni çözmek, adamyň bu gurluşynyň içki şertlerinde ýüze çykjak özüni alyp barşyny çaklamaga mümkinçilik berýär.

Adamyň gurluşy bilen baglanyşykly ikinji mesele, şeýle gurluşyň birnäçe komponentlere bölünmegini talap edýär, şonuň üçin bu bölekleriň jemi bir adam şahsyýetini emele getirýär. Psihologiýa dünýäsinde psihologlar adamyň psihologiki gurluşynyň böleklerini dürli taraplara bölmegi maslahat berýärler.

Häzirki zaman dünýä psihologiýasynda hakykatyň täsiri astynda emele gelen biologiki (tebigy) we sosial faktorlaryň adam şahsyýetinde iki möhüm bölegi bar diýen teoriýa ýokary orny eýeleýär. Bu teoriýa görä, "içki psihika" ("endopsihik" grek dilinde endo diýmekdir) pikiri öňe sürüldi. Onuň düşündirişine görä, “endopsihika” akyl elementleriniň we adamyň akyl gurluşynyň içerki bölekleri hökmünde özara baglanyşygyny görkezýär. Adamyň newropsiologiki gurluşy, “endopsihikanyň” edil şol bir zatdygy baradaky düşünjäni tassyklaýar, sebäbi adam şahsyýetiniň içki mehanizmini döredýär. Akyl gurluşynyň "endopsihiki" bölegi, adamyň daşky gurşawa bolan garaýşyny, adama ters gelýän ähli taraplary, şahsy we obýektiw kesgitleýär. Endopsihika, öz gezeginde adamyň täsir etmegi, ýady, pikirlenişi, hyýaly, meýletin mejbur edilmegi, meýletin hereketler we şuňa meňzeş häsiýetler ýaly aň-bilim prosesleriniň aýratynlyklaryny görkezýär. Beýleki tarapdan, ekzopsihika şahsy gatnaşyklar ulgamyny we olaryň gyzyklanmalaryny, meýillerini, ideallaryny, subýektiw, agalyk ediji duýgulary, bilimleri we tejribeleri öz içine alýar. Tebigy esas bolan endopsihika biologiki şertlere bagly bolsa-da, beýleki tarapdan ekzopsihika, sosial hakykatlaryň täsiri astynda ýüze çykýar, emele gelýär we ösýär.

Pikirleri tassyklamak üçin olaryň tejribelerine ýüzlenýäris. Boýy 80-130 sm bolan adamyň şahsyýet aýratynlyklaryny düzmek üçin öwrenilen goşa faktor teoriýasynyň gözlegçileriniň synaglarynda. Netijede, şahsy gurluşynda köp meňzeşlik tapdylar. Şeýle adamlaryň pesdiginden başga-da, gurluşynda kemçilikleriň ýa-da kemçilikleriň ýokdugy ýüze çykaryldy. Bu kategoriýa

Dünýä psihologiýasynda şahsyýet teoriýalary

Psihologiýa dünýäsinde şahsyýetiň ösüşi barada dürli teoriýalar işlenip düzüldi we gözlegçiler adam şahsyýetini öwrenmekde dürli pozisiýalary eýeledi we meseläniň tebigatyny düşündirmek üçin öz çemeleşmeleri bar. Bu teoriýalara biogenetiki, sosiogenetiki, psihogenetiki, aň-bilim, psihanalitik, özüni alyp baryş we ş.m. girýär. Olary indiki ulgamda aýdyň görmek bolýar.

Biogenetiki teoriýa esasynda kämillik esasy faktor hökmünde kabul edilýär we galan prosesleriň ösüşi meýletin bolup, diňe olar bilen gatnaşygy ykrar edilýär. Bu teoriýa görä ösüşiň esasy faktory biologiki kesgitleýjilere (kesgitleýjilere) gönükdirilendir we aslynda sosial-psihologiki aýratynlyklardan gelip çykýar.

Ösüş prosesiniň özi biologiki ýetişmegiň ähliumumy tapgyry hökmünde düşündirilýär we düşündirilýär. Biogenetika kanuny F. Müller we Haekel tarapyndan açyldy we biogenetiki kanunyň ösmegi teoriýanyň döremeginde we antidepressantlara garşy göreşde belli bir taryhy rol oýnady. Şeýle-de bolsa, ylymyň şahsy we taryhy ösüşiniň arasyndaky baglanyşygy düşündirmekde düýpli ýalňyşlyklar goýberildi. Hususan-da, biologiki kanunlara görä, aýry-aýry psihologiýanyň (ontogeni) ösüşi tutuş adamzadyň taryhy ösüşiniň (filogeniýasynyň) esasy döwürlerini gysga gaýtalaýar.

Amerikaly psiholog S. Hall, biogenetiki teoriýany goldaýanlaryň biri, "gaýtadan kabul etmek kanuny" (filogeniýanyň gysgaça gaýtalanmagy) psihologiki ösüşiň esasy kanuny hasaplaýar. Onuň pikiriçe, ontogeniýada şahsy ösüş filogeniýanyň möhüm döwürlerini gaýtalaýar. Biogenetik düşünjäniň başga bir görnüşi, Germaniýanyň “konstitusion psihologiýasy” (adam bedeniniň gurluşyna esaslanýan teoriýa) wekilleri tarapyndan işlenip düzüldi. E.Kreçmer şahsyýetiň tipologiýasy esasynda birnäçe biologiki faktorlary (mysal üçin, bedeniň görnüşi we ş.m.) tanyşdyrýar we adamyň fiziki görnüşi bilen psihologiki aýratynlyklarynyň arasynda organiki baglanyşygyň bardygyny çaklaýar. E.Kreçmer adamlary iki uly topara bölýär, olaryň biri sikloid kategoriýasyna mahsus (çalt hereket edýän, duýgy taýdan durnukly),

beýleki tarapynda şizoid kategoriýasyna degişli adamlar (adamkärçilikli, baglanyşyk kyn, duýgy taýdan çäkli). Ol bu çaklamany ýetginjekleriň sikloid aýratynlyklaryna (giperaktiwlik, agressiýa, täsirli tebigat we irki ýetginjeklikde şizoid häsiýetleri) diýen netijä gelip, şahsyýetiň ösüş döwrüne geçirmäge synanyşýar.

Biogenetiki teoriýany goldaýanlar, amerikan psihologlary A. Gezell we S. Hall ösüşiň biologiki modeliniň esasynda işleýärler we bu prosesde deňagramlylyk, integrasiýa we täzeleniş siklleri alternatiw bolýar diýen netijä gelýärler.

Psihologiýanyň taryhynda biologiýanyň iň aýdyň ýüze çykmagy, Zigmund Freýdiň, ynsanlaryň ähli hereketleriniň, esasanam jynsy isleg (libido) bilen baglanyşykly bolsa, huşsuz biologiki meýiller ýa-da instinktler bilen şertlendirilendigini öňe sürýär.

Biologiki teoriýa garşy çykýan teoriýa sosiogenetik teoriýa. Sosiogenetiki çemeleşmä görä, şahsyýetde bolup geçýän üýtgeşmeler, jemgyýetiň gurluşy we daş-töweregindäki adamlar bilen özara gatnaşyklar arkaly düşündirilýär. Sosializasiýa nazaryýetine görä, adam biologiki görnüş hökmünde dünýä inýär we durmuşyň durmuş şertleriniň gönüden-göni täsiri astynda adam bolýar.

Günbatar Europeewropadaky iň möhüm teoriýalardan biri rol teoriýasydyr. Bu teoriýanyň düýp manysyna görä, jemgyýet öz agzalarynyň hersine status (sag) diýilýän özüni alyp barşyň yzygiderli usullaryny hödürleýär. Adamyň sosial gurşawda oýnamaly aýratyn rollary, adamyň beýlekiler bilen aragatnaşykda özüni alyp barş aýratynlyklarynda möhüm yz galdyrýar.

beýleki tarapynda şizoid kategoriýasyna degişli adamlar (adamkärçilikli, baglanyşyk kyn, duýgy taýdan çäkli). Ol bu çaklamany ýetginjekleriň sikloid aýratynlyklaryna (giperaktiwlik, agressiýa, täsirli tebigat we irki ýetginjeklikde şizoid häsiýetleri) diýen netijä gelip, şahsyýetiň ösüş döwrüne geçirmäge synanyşýar.

Biogenetiki teoriýany goldaýanlar, amerikan psihologlary A. Gezell we S. Hall ösüşiň biologiki modeliniň esasynda işleýärler we bu prosesde deňagramlylyk, integrasiýa we täzeleniş siklleri alternatiw bolýar diýen netijä gelýärler.

Psihologiýanyň taryhynda biologiýanyň iň aýdyň ýüze çykmagy, Zigmund Freýdiň, ynsanlaryň ähli hereketleriniň, esasanam jynsy isleg (libido) bilen baglanyşykly bolsa, huşsuz biologiki meýiller ýa-da instinktler bilen şertlendirilendigini öňe sürýär.

Biologiki teoriýa garşy çykýan teoriýa sosiogenetik teoriýa. Sosiogenetiki çemeleşmä görä, şahsyýetde bolup geçýän üýtgeşmeler, jemgyýetiň gurluşy we daş-töweregindäki adamlar bilen özara gatnaşyklar arkaly düşündirilýär. Sosializasiýa nazaryýetine görä, adam biologiki görnüş hökmünde dünýä inýär we durmuşyň durmuş şertleriniň gönüden-göni täsiri astynda adam bolýar.

Günbatar Europeewropadaky iň möhüm teoriýalardan biri rol teoriýasydyr. Bu teoriýanyň düýp manysyna görä, jemgyýet öz agzalarynyň hersine status (sag) diýilýän özüni alyp barşyň yzygiderli usullaryny hödürleýär. Adamyň sosial gurşawda oýnamaly aýratyn rollary, adamyň beýlekiler bilen aragatnaşykda özüni alyp barş aýratynlyklarynda möhüm yz galdyrýar. beýleki tarapynda şizoid kategoriýasyna degişli adamlar (adamkärçilikli, baglanyşyk kyn, duýgy taýdan çäkli). Ol bu çaklamany ýetginjekleriň sikloid aýratynlyklaryna (giperaktiwlik, agressiýa, täsirli tebigat we irki ýetginjeklikde şizoid häsiýetleri) diýen netijä gelip, şahsyýetiň ösüş döwrüne geçirmäge synanyşýar.

Biogenetiki teoriýany goldaýanlar, amerikan psihologlary A. Gezell we S. Hall ösüşiň biologiki modeliniň esasynda işleýärler we bu prosesde deňagramlylyk, integrasiýa we täzeleniş siklleri alternatiw bolýar diýen netijä gelýärler.

Psihologiýanyň taryhynda biologiýanyň iň aýdyň ýüze çykmagy, Zigmund Freýdiň, ynsanlaryň ähli hereketleriniň, esasanam jynsy isleg (libido) bilen baglanyşykly bolsa, huşsuz biologiki meýiller ýa-da instinktler bilen şertlendirilendigini öňe sürýär.

Biologiki teoriýa garşy çykýan teoriýa sosiogenetik teoriýa. Sosiogenetiki çemeleşmä görä, şahsyýetde bolup geçýän üýtgeşmeler, jemgyýetiň gurluşy we daş-töweregindäki adamlar bilen özara gatnaşyklar arkaly düşündirilýär. Sosializasiýa nazaryýetine görä, adam biologiki görnüş hökmünde dünýä inýär we durmuşyň durmuş şertleriniň gönüden-göni täsiri astynda adam bolýar.

Günbatar Europeewropadaky iň möhüm teoriýalardan biri rol teoriýasydyr. Bu teoriýanyň düýp manysyna görä, jemgyýet öz agzalarynyň hersine status (sag) diýilýän özüni alyp barşyň yzygiderli usullaryny hödürleýär. Adamyň sosial gurşawda oýnamaly aýratyn rollary, adamyň beýlekiler bilen aragatnaşykda özüni alyp barş aýratynlyklarynda möhüm yz galdyrýar.

Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda başga bir umumy teoriýa, şahsy tejribe we bilim almak teoriýasydyr. Bu teoriýa görä, adamyň ömri we hakykata bolan garaýşy köplenç başarnyklary ele almakdan, bilimiň gazanylmagyndan ybaratdyr, täsiri gyjyndyrmanyň yzygiderli güýçlenmeginiň önümi. Bu teoriýany goldaýanlar E. Thorndike we B. Skinner.

K.Lewin tarapyndan teklip edilen "kosmos giňişligi" teoriýasy psihologiýa ylymlary üçin möhümdir (öz döwründe). K.Lewiniň teoriýasyna görä, şahsyýetiň özüni alyp barşy, psihologiki güýç hökmünde hereket edýän hyjuw (ymtylyş) maksatlary bilen amala aşyrylýar we giňişlik zerurlygy giňişligine we esaslaryna gönükdirilýär.

Psihologiýada biogenetiki, sosiogenetiki faktorlaryň bahasyna baha bermeýän, ýöne akyl prosesleriniň ösüşini möhüm ähmiýete eýe hasaplaýan psihogenetiki çemeleşme bar. Bu çemeleşme üç sany garaşsyz ugurda derňelip bilner, sebäbi olaryň her biri öz mazmuny, önümi we prosesi bilen tapawutlanýar.

Psihologiýanyň manysyz komponentleriniň bardygyna (akyl aň-bilim proseslerinden başga) psihodinamika diýilýär, adamyň duýgularyny, meýillerini we ş.m. ulanyp, özüni alyp barşyny seljerýän teoriýa. Bu teoriýanyň ajaýyp görkezijilerinden biri Amerikaly psiholog E. Eriksondyr. Adamyň ösüşini 8 döwre bölýär, olaryň hersiniň özboluşly aýratynlyklary bar.

Biliş ugruny esaslandyryjylaryň arasynda J.Piaget, J. Kelli we beýlekiler bar.

Pýagetiň akyl teoriýasy intellektual funksiýalary we akyl döwürlerini öwrenmegi öz içine alýan iki möhüm tarapa bölünýär. Akylyň esasy wezipeleri, akylyň funksional üýtgemezligi diýlip atlandyrylýan sazlaşyk (tertip) we uýgunlaşma (uýgunlaşma, uýgunlaşma).

Öňki Sowet psihologiýasynda şahsyýetiň ösüşi meselesi LS Wigotskiý, PP Blonskiý, SL Rubinşteýn, AN Leontew, BG Ananew, LI Bojowiç ýaly beýik psihologlaryň işlerinde öz beýanyny tapyp başlady. Soň bolsa bu mesele bilen ulanyjylaryň sany köpeldi. Şol bir sebäbe görä, şahsyýetiň gurluşyna, ylmy çeşmä, ösüşiň aýratynlygyna belli bir tapawut bar. Häzirki wagtda şahsyýetiň ösüşini göz öňünde tutanymyzda, alymlaryň ylmy garaýyşlaryny belli toparlara bölmek, soň bolsa manysyny açmak maksadalaýykdyr. Ontogeneziň çemeleşmesinde şahsyýetiň ösüşini birnäçe tapgyra bölmek we olaryň hersine aýratyn ylmy psihologiki kesgitleme bermek nukdaýnazaryndan aşakdaky teoriýalar we ugurlar görkezilip bilner.

Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda başga bir umumy teoriýa, şahsy tejribe we bilim almak teoriýasydyr. Bu teoriýa görä, adamyň ömri we hakykata bolan garaýşy köplenç başarnyklary ele almakdan, bilimiň gazanylmagyndan ybaratdyr, täsiri gyjyndyrmanyň yzygiderli güýçlenmeginiň önümi. Bu teoriýany goldaýanlar E. Thorndike we B. Skinner.

K.Lewin tarapyndan teklip edilen "kosmos giňişligi" teoriýasy psihologiýa ylymlary üçin möhümdir (öz döwründe). K.Lewiniň teoriýasyna görä, şahsyýetiň özüni alyp barşy, psihologiki güýç hökmünde hereket edýän hyjuw (ymtylyş) maksatlary bilen amala aşyrylýar we giňişlik zerurlygy giňişligine we esaslaryna gönükdirilýär.

Psihologiýada biogenetiki, sosiogenetiki faktorlaryň bahasyna baha bermeýän, ýöne akyl prosesleriniň ösüşini möhüm ähmiýete eýe hasaplaýan psihogenetiki çemeleşme bar. Bu çemeleşme üç sany garaşsyz ugurda derňelip bilner, sebäbi olaryň her biri öz mazmuny, önümi we prosesi bilen tapawutlanýar.

Psihologiýanyň manysyz komponentleriniň bardygyna (akyl aň-bilim proseslerinden başga) psihodinamika diýilýär, adamyň duýgularyny, meýillerini we ş.m. ulanyp, özüni alyp barşyny seljerýän teoriýa. Bu teoriýanyň ajaýyp görkezijilerinden biri Amerikaly psiholog E. Eriksondyr. Adamyň ösüşini 8 döwre bölýär, olaryň hersiniň özboluşly aýratynlyklary bar.

Biliş ugruny esaslandyryjylaryň arasynda J.Piaget, J. Kelli we beýlekiler bar.

Pýagetiň akyl teoriýasy intellektual funksiýalary we akyl döwürlerini öwrenmegi öz içine alýan iki möhüm tarapa bölünýär. Akylyň esasy wezipeleri, akylyň funksional üýtgemezligi diýlip atlandyrylýan sazlaşyk (tertip) we uýgunlaşma (uýgunlaşma, uýgunlaşma).

Öňki Sowet psihologiýasynda şahsyýetiň ösüşi meselesi LS Wigotskiý, PP Blonskiý, SL Rubinşteýn, AN Leontew, BG Ananew, LI Bojowiç ýaly beýik psihologlaryň işlerinde öz beýanyny tapyp başlady. Soň bolsa bu mesele bilen ulanyjylaryň sany köpeldi. Şol bir sebäbe görä, şahsyýetiň gurluşyna, ylmy çeşmä, ösüşiň aýratynlygyna belli bir tapawut bar. Häzirki wagtda şahsyýetiň ösüşini göz öňünde tutanymyzda, alymlaryň ylmy garaýyşlaryny belli toparlara bölmek, soň bolsa manysyny açmak maksadalaýykdyr. Ontogeneziň çemeleşmesinde şahsyýetiň ösüşini birnäçe tapgyra bölmek we olaryň hersine aýratyn ylmy psihologiki kesgitleme bermek nukdaýnazaryndan aşakdaky teoriýalar we ugurlar görkezilip bilner.

Hususan-da, ösüş krizisine görä (L.S. Wigotskiý); höweslendiriji çemeleşme (L.I.Bojowiç); işjeňlige bolan garaýyş (D.B. Elkonin); adamyň

sosiallaşma häsiýeti sebäpli (AW Petrowskiý); adamyň tutýan ornuny göz öňünde tutmak (D.I. Feldşteýn) we ş.m.

Şeýlelik bilen, dünýäniň we Arkalaşygyň dürli künjeginden gelen psihologlar berk ylmy we metodiki esaslara eýe bolan şahsyýetiň ösüş teoriýalaryny döretdiler. Olaryň köpüsi ontogeniýada şahsyýetiň emele geliş kanunlarynyň açylmagyna goşant goşýar we amaly we teoretiki meseleleri çözmekde giňden ulanylýar.

AG Kowalewiň pikiriçe, adamyň aşakdaky gurluşy bar:

1. Ugrukdyrmak - dürli ideologiki we amaly institutlary, gyzyklanmalary, özara täsirleri öz içine alýan hakykata adamyň garaýşyny kesgitleýär. Üstünlik adamyň ähli akyl işjeňligini kesgitleýär.

2. Mümkinçilikler - işleriň üstünlikli ýerine ýetirilmegini, dürli täsirleşmek we garaşly ukyplary üpjün edýän ulgam.

3. Häsiýet - adamyň sosial gurşawda özüni alyp barşyny kesgitleýär. Adamyň ruhy durmuşynyň görnüşi we mazmuny onda öz beýanyny tapýar. Nyşan ulgamy meýletin we ruhy şertlere bölünýär.

4. Maşklaryň toplumy - durmuşy we işjeňligi, hereketi we özüni alyp barşy düzetmegi, öz-özüňi dolandyrmagy, öz-özüňi dolandyrmagy üpjün edýär.

Adamyň işjeňligi

Adam, işleri sebäpli daş-töweregi bilen işjeň aragatnaşyk saklaýar. Adamyň işjeňligi, adamyň daşky gurşawa edýän täsiri. Diňe adamlar däl, eýsem haýwanlar hem daşky gurşaw bilen täsirleşýärler. Emma haýwanlar daşky gurşawa uýgunlaşýarlar we adamlar diňe bir daşky gurşawa uýgunlaşman, eýsem ony üýtgedip bilýärler. Adamyň işjeňligi, dürli gyzyklanmalarynda we zerurlyklarynda öz beýanyny tapýar. Entigriminji asyryň başynda Awstriýaly psiholog Z. Freýd adamyň işjeňligini şeýle düşündirýär. Ynsan öz nesillerinden miras galan instinkt meýilleriniň ýüze çykmagy sebäpli işjeňdir, instinktual meýiller esasan jyns instinktleri görnüşinde ýüze çykýar Z. Freýd adamyň işjeňligini jynsy meýiller bilen baglanyşdyrýar. Adamyň işjeňligi häzirki zaman ylymdyr

psihologiýa dogry çözgütdir. Adamyň şahsy işjeňliginiň esasy çeşmesiniň zerurlykdygyny düşündirýär.

Barlyk hakda psihologiki nukdaýnazardan seredeniňde, daşky gurşaw bilen dürli möhüm baglanyşyklary üpjün edýän janly jandarlaryň işjeňligi (haýsy derejä, görnüşine garamazdan) hemmeler üçin umumy bolan aýratynlykdyr. olar. Işleriniň netijesinde çylşyrymly gurluşly işjeňlik ýüze çykýar we (aňyň önümi hökmünde) dürli tebigatyň dürli zerurlyklaryny (biologiki, maddy, ruhy we ş.m.) kanagatlandyrmaga hyzmat edýär. Şol bir sebäbe görä, işjeňlik, hereketleriň esasy mehanizmlerinden biri, janly-jandarlaryň daşarky dünýäniň täsirine öz ukyplary derejesinde jogap bermek ukybynyň gurluşydyr. A. Maslowyň zerurlyklarynyň iýerarhiýasyny mysal getirmeli.

Psihologiki çeşmelere esaslanyp, biziň pikirimizçe, zerurlyk janly-jandaryň we işjeňliginiň bu şertlere baglylygyny görkezýän döwlet hökmünde aňladylýar.

Ynsan işjeňligi, beýleki jandarlardan düýpden we görnüşden tapawutlanýar we dürli ýagdaýlarda zerurlyklary kanagatlandyrmakda öz beýanyny tapýar. Hususan-da, jandarlar we haýwanlar bedenleriniň we organlarynyň gurluşyna jogapkärdir,

instinktleriň dürlüligine görä, ýyrtyjyny ele almak islegini döretmek üçin tebigy ukyp, öňünden bilmek, duýgurlyk bilen derrew işjeňleşýär. haýwanlaryň isleglerini kanagatlandyrmak prosesi näçe maksatly bolsa, ýaşaýan gurşawyna uýgunlaşmak aňsat bolar. Mysal üçin, arylaryň dogabitdi, nesil yzarlaýyş programmasynda diňe güllere gonmak we nektar ýygnamak zerurlygy bilen çäklenmän, eýsem bu zerurlyklary kanagatlandyrmak üçin (gülleriň görnüşleri, uzynlygy we ýakynlygy, haýsy tarapda ýerleşýändigi, bol-gulçulyk we ş.m.). Şonuň üçin instinktler, şertsiz refleksler we ş.m. ýaly tebigy häsiýetler, işjeňliginiň faktory hökmünde jandarlaryň zerurlyklaryna gönüden-göni gatnaşýar.