6-мавзу: Ўсмирлик даврида психик ривожланиш хусусиятлари

5.3. Ўсмирлик даврида шахснинг шаклланиши
Ўсмирлик Ёши дунёкараш, эътикод, принсип, ўзлигини англаш, баҳолаш каби шахс хусусиятлари шаклланадиган давр ҳисобланади. Ўсмир улғайган сари унда “Идеал Мен”, “ Ахлоқий Мен” ва “Ҳақиқий Мен” сингари шахсга оид тизим, дунёқараш, эътиқод ва бошқалар шакллана боради, ундаги ўзи тўғрисидаги тасаввурлар анча аниқ ва барқарор бўлиб қолади.
Ўсмир ўз фаолиятини муайян принсип, эътиқод ва шахсий нуқтаи -назари асосида ташкил кила бошлайди.
Маълумки, ўсмирлик даврида ўсмирнинг «мен»и қайтадан шакллана боради. Унинг атрофидагилари айниқса, ўз-ўзига бўлган муносабати, қизикишлари, қадриятлари йўналиши кескин ўзгаради.
Ўсмир Ёшдаги болани биринчи галдаги интилиши, у ўзини энди кичкина бола эмас, балки катта бўлиб қолганлигини атрофдагиларга ишонтиришдан иборатдир. Мустақил ишлар қилишга уринган ўсмир шундай қилишга хаққи борлигига ўзини-ўзи ишонтиради, чунки мен энди “катта бўлиб қолдим” деб ўйлайди. Шунинг учун хам психологлар “катта бўлиб қолганлик туйғуси”ни шахснинг ўсмирлик Ёшидаги энг асосий янгилик сифатида талқин қиладилар.
Бу даврда ўсмир бахтли болалик билан хайрлашган, лекин катталар ҳаётида ҳали ўз ўрнини топа олмаган ҳолатда бўлади. Ўсмир ўзининг қобилияти ва кучини тўғри баҳоламай туриб, мураккаб ҳаётий масалаларни ҳал килишга уринади, аммо фикр юритиш қобилияти юзаки бўлганлиги сабабли кундалик ҳаётида қатор камчиликларга йўл кўяди. Лекин у ўз хатосини тан олишдан кўра катталар билан баҳслашишни афзал кўради.
Баъзи ўқитувчилар кичик ўсмирдаги бу ўзгаришлар - салбий аломатлар, урушқоқлик, ўжарликларининг илдизлари қаердан келиб чиққани ва нима билан боғланганлиги, ниманинг таъсири эканлигини билмай туриб, нотўғри ташхис ва хулосалар чиқарадилар, бу эса аксарият ҳолда фожиага олиб келиши мумкин. Асосий зиддиятни келтириб чиқарувчи омиллардан бири ўсмирнинг ўз мустақиллигини имкониятидан ортиқ даражада баҳолашидир.
Ўсмирларни ўз шахслари ҳақидаги фикрлар кўпроқ кизиктиради, улар ўзларини билишга, мақсадли ривожлантиришга тарбиялашга ҳаракат киладилар. У катталар ҳуқуқини чеклайди, ўзиникини эса кенгайтиради. катталарнинг ўз шахси ва инсонийлик қадрини ҳурмат қилишларини хоҳлайди, ишонч ва мустақиллик намоён этишга даъво қилади, яъни катталар билан маълум тенгҳуқуқлиликка ва уларнинг шу нарсани тан олишларига эришишга ҳаракат қилади.
Ўсмирлик даврида ички эркинликнинг ўсишида, ўз - ўзини англаш лаёқатларида, мустақил хатти-ҳаракатларида катта сифат ўзгаришлари юз беради. Бундай ўзгаришларнинг юзага келишида ироданинг ҳам аҳамияти катта. Ирода олий психик функсия сифатида ўсмирнинг эркин ҳаракат килиш қуроли, Шунингдек, шахси ривожининг магистрал чизиғи бўлиб ҳисобланади.
Ўсмирлар установкалари муҳим функсионал ахамиятга эга бўлиб, унинг маълум бир фаолиятни самарали бажаришга тайёрлиги сифатида намоён бўлади. Унинг асосий вазифалари - 1) фаолият амалга оширилишининг қатий характерини белгилаб беради. 2) ўсмир шахсини стандарт вазиятлардаги фаолиятлар кечишини эркин холда назорат қилиш ва қарор чиқаришдан озод қилади.
5-6 синф ўқувчиларига синфдаги ўзи эгаллаган мавқеига катта эътибор бериш хусусияти хос. Айниқса, 6 синфдан бошлаб, ўқувчилар ўз ташқи кўринишларига, Шунингдек қарама-қарши жинсдаги болалар ва улар билан ўзаро муносабатларига эътибор бера бошлайдилар.
7-синф ўқувчиларида эса ўз лаёқатларини ривожлантиришга хос қизиқиш юзага келади. 8-синф ўқувчилари эса мустақиллик, ўзига хослик, дўстлик ва ўртоқлик билан боғлиқ бўладиган шахсий хислатлар пайдо бўлади.
Ўсмирлик Ёшидаги ўқувчиларнинг эмотсионал хусусиятлари
Ўсмирлик Ёшида, тахминан 13—14 Ёшларда, болаларни эмотсионал кечинмаларида катта ўзгаришлар бошланади. Шу Ёшдаги болаларда таълим таъсири остида абстракт-мантикий ва танқидий тафаккур анча ўсади. Ўсмирлар дунёкарашқарашлари билан боғлиқ бўлган масалалар билан қизиқа бошлайдилар, уларнинг камалак ва камолот ташкилотларида иштирок қилишлари бундай қизиқишларнинг ўсишига кўп жихатдан ёрдам беради.
Шу Ёшда организмда физиологик ўзгаришлар содир бўлиши сабабли эмотсионал қўзғалишларнинг характерида ҳам ўзгариш рўй беради. Ҳислар кучли равишда намоён бўлаверади, лекин кўпинча бу ҳислар барқарор бўлмайди. Бошқа Ёшдаги болаларга қараганда ўсмирларда инжиқлик ва аразлаш кўп бўлади.