6-mavzu. Miqdoriy qonunlar davri Reja

Karrali nisbatlar qonuni. Inggliz olimi J. Dalton 1804 yilda moddaning tuzilishi haqidagi atom- molekulyar tasavvurlarga asoslanib, karali nisbatlar qonunini ta’rifladi. Agar ikki element bir-biri bilan bir qancha molekulyar birikma hosil qilsa, ular bir-biri bilan kichik butun sonlar kabi nisbatda birikadi. Karali nisbatlar qonuni juda ko‘p misollar bilan isbotlandi, masalan, suv tarkibida bir massa qism vodorodga 8 massa qism kislorod to‘g‘ri kelsa, voorod peroksid peroksid tarkibida bir massa qism vodorodga 16 massa qism kislorod to‘g‘ri keladi. Karrali nisbatlar qonuning mavjudligi atomistik nazariya asosida quyidagicha izohlanadi: bir elementning bir atomi ikkinchi elementning bita, ikkita, uchta va hokazo sondagi atomlari bilan birika oladi va aksincha birinchi elementning ikkita atomi ikkinchi elementning bita, ikkita va hakoza sondagi atomlari bilan birikishi mumkin. :
Jadval - 1

Modda	Tarkibi		Og‘irlik nisbati
	N	O	N	O
N2O	63,7	36,3	1	O,57	1
NO	46,7	53,3	1	1,14	2
N2O3	36,9	63,1	1	1,71	3
NO2	30,5	69,5	1	2,28	4
N2O5	25,9	74,5	1	2,8O	5

Italiya olimi A. Avogadro 1811 yilda gazlar hajmlarini tekshirib quyidagi gipotezani yaratdi:

1. Hamma oddiy va murakkab moddalar molekulalardan tashkil topadi.
2. Ikkita har-xil gazning molekulalari soni bir xil temperatura va bosimda, bir xil hajimda bir- biriga teng bo‘ladi.
U Dalton taklif qilgan SO va SO2 o‘rniga SO2, SO3, SO vaS2O o‘rniga SO2 va SO bo‘lishini ko‘rsatdi. Avogadro atom va molekulyar og‘irlikni zichlik orqali topish mumkinligini aytdi. Bular asosida 1860 yilda Karlsruedagi kimyogarlarning 1 se’zdida «atom», «molekula» tushunchalari ham qabul qilindi.
Kimyo fanining rivojlanishi boshqa tabiiy fanlar bilan uzviy bog’liqdir:
1. Kimyo fanining matematika fani bilan bog’liqligini qaraydigan bo’lsak: dastlab atom massasinig aniqlanganligi, 1850 yilga kelib, kimyoviy reaksiya tezligi matematik ifodalanganligi, keyinchalik: differensial, integral, matematik statistika, hisoblash matematikasi, EHM, modellashtirish, kimyoviy reaksiyalarni grafik tasvirlash va uni kimyo faniga tadbiqini ko’ramiz.
2. Fiziklar uchun kimyo bir obyekt sifatida qaraladi: moddalarning tuzilishi, kimyoviy reaksiyaga kirishish qobiliyati (fizikaviy kimyo) fizikaviy usullar yordamida o’rganiladi ( YaMR, PMR, spektroskopiya va h.k.).
3. Biologiya fanini kimyo fani bilan bog’liqligini qaraydigan bo’lsak: bioorganik kimyo, biokimyo, bionoorganik kimyo (organizmdagi metallarning tuzilishi, tarkibi va ularning migrasiyasini o’rganishini ko’ramiz. (Mn, Fe, Cu, Co, Zn, Mo, va boshqalar).
Biologiya va kimyo fanlari umumlashuvi natijasida biokimyo fani vujudga keldi. Geokimyo yer qobig’idagi kimyoviy elementlar va ularning minerallarini tabiatda tarqalishini o’rganadi. Bir qancha amaliy fanlar - ko’mir, suv, neft, shisha kimyolari paydo bo’ldi. Kimyo fani yordamida oziq-ovqat sanoati, metallurgiya, medisina, qishloq xo’jaligiga doir bir qancha masalalar hal qilinmoqda.
XIX asrning 60 yillarida kimyo fanida spektr analizining qо‘llanilishi orqali Pb, Cs, In va Ta elementlari ochildi. Bu ilmiy tadqiqotlar D.I.Mendeleyev tomonidan 1869 yili elementlar davriy sistema qonunini ochishga turtki bо‘ldi.
XIX asrning 2-chi yarmida fizik-kimyo fani alohida kimyo fanining tarmog‘i bо‘lib ajralib chiqdi. Bu vaqtlarda jadallik bilan rivojlanayotgan elektrokimyo jarayonlari, termoximiya (M.Faradey, R.Klauzius, F.Kolraush, G.I.Gess, M.Bertlo, N.N.Beketov, K.Bertolle, L.Vilgelm, K.Guldberg, P.Vaage, Dj.Gibss, M.Plank, Vant-Goff, V.Nernst va boshqalar) edi.
Kimyo tarixida A.Verner (1893) ta’riflagan koordinatsiya nazariya asoslari kimyo fanining yangi yо‘nalishini yaratdi va rivojlanishini boshlab berdi.
XIX asrning oxiridagi eng katta yangilik bu V.Rentgen, 1895, tomonidan X-nurining ixtirosi bо‘ldi. Bu sohada juda katta yangiliklar yaratildi (A.Bekerel, Dj.Tomson, E.Vixert, V Ramzay. E.Rezerford(1913), N.Bor, V Kossel, G.Lyuis v boshqalar). Yangi radioaktiv elementlar va ularning izotoplari (Po, Ra, Ac, Rn, Pa) ochildi.
XX asrga kelib tarixiy voqelik tufayli О‘zbekistonda kimyo yanada rivojlandi, butunlay yangi bosqichga kо‘tarildi. Buning sababi о‘lkamizning turli mineral resurslarga boyligi, qishloq xо‘jaligi, sog‘liqni sakdash, qurilish, oziq-ovqat, tо‘qimachilik kabi soxalarning kimyoviy mahsulotlarga muhtojligi edi. Birgina paxtachilik uchun mineral о‘g‘itlar, gerbitsidlar, inteksisidlar, pestitsidlar, defoliantlarning turli-tuman xillari kerakdir. Shuning uchun Chirchiq elektrokimyo kombinati, qator superfosfat о‘g‘itlar zavodlari Respublikamiz kimyo sanoatining kо‘rki bо‘lgan Navoiy azot kombinati, Olmaliq togmetallurgiya kombinati qurildi va bugungi kunda faol ishlab turibdi. Zarafshonda oltin ishlab chiqarish ham kimyo yutuqlaridan keng foydalanish asosida amalga oshiriladi.
Samarqand, Buxoro, Xiva va boshqa qator shaharlardagi tarixiy yodgorliklarimiz kimyoviy bо‘yoqlar, mineral sirlarni ishlab chiqarish va qо‘llanish sanoati qadim zamonlardan beri naqadar yuksak ekanligidan dalolat berib turibdi. Universitetlarda, boshqa oliy о‘quv yurtlarida, kimyo sohasidagi ilmiy tekshirish institutlarida bu ajoyib maxsuldor va „ijodkor fan dunyo miqyosiga kо‘tarildi. Biz (XSodiqov, S.Y.Yunusov, X.U.Usmonov, K.S.Axmedov, M.N.Nabiyev, A.G.G‘aniyev va boshqa qator olimlarimiz bilan haqli ravishda faxrlanamiz. Ularning nomlari jaxonning mashhur kimyogarlari rо‘yxatidan bugungi kunda arzigulik о‘rin oldi.
Asosan XX asr boshlaridan boshlab kimyo fani keng rivoj topdi. Bu vaqtga kelib ilmiy izlanishlarda yangidan yangi metodlar ishlab chiqila boshlandi, tegishli laboratoriya asbob-uskunalari, priborlar yaratilishi jadallashdi. Kimyo fanining rivoj topishi yanada yuksaldi. Boshqa fanlar bilan integratsiyalashdi. Natijada biokimyo, bioorganik kimyo va moleklyar biologiya kabi tirik organizmlar kimyosini о‘rganuvchi fanlar bilan birlashdi. Bularni о‘rganish uchun qulaylik tug‘dirish uchun tarmoqlarga bulish boshlandi va kо‘p о‘tmay bu ishlar bajarildi. Quyidagi 1- jadvalda kimyo fanining asosiy tarmoqlari va ularda olib borilayotgan ilmiy ishlarning yо‘nalishlari keltirilgan.
Xozirgi kunda О‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi tarkibida birdaniga 2 ta о‘simlik moddalari kimyosi instituti va Obid Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo institutlarining faoliyat kо‘rsatayotganligi, «Tabiiy birikmalar imyosi» nomi ilmiy jurnalning (bu jurnalning har bir soni Amerika Qо‘shma shtatlarida ingliz tiliga tо‘liq tarjima qilinadi. Ibn Sinoning boshlagan ishlari о‘zbek olimlari tomonidan naqadar rivojlantirilganligani kо‘rsatadi.
Nazoratsavollar:

1. 
   Fizik-kimyoviy tahlil usullarining necha xili mavjud?
   
2. 
   Fotokolorimetrik tahlil usulining mohiyati nimalardan iborat u qaysi sohalarda ishlatiladi?
   
3. 
   Ultrabinafsha spektroskopiyada electron o‘tishlarni tushuntiring?
   
4. 
   Aromatik birikmalarning tavsifiy chastotalar sohasi.
   

5. 
   IQ - spektroskopiya orqali, organik moddalar molekulalarining konfigurasiyasi va konformasiyasi tug‘risida xulosa chiqaring?
   
6. 
   Yadromagnit rezonansi (YAMR) haqida tushuncha bering?
   

7..Neftni tuzilishini o‘rganishda YAMR spektroskopiyasi qanday
ahamiyatga ega?