6-мавзу: mikroevolutsiya ta’limoti. Mikroevolutsiya ta`limotini paydo bo`lishi. Populyatsiyani asosiy tasnifi va ekologik genetik tizimi. Populyatsiya areali. Populyatsiya individlarni soni va tarkibi

6-МАВЗУ: MIKROEVOLUTSIYA TA’LIMOTI. Mikroevolutsiya ta`limotini paydo bo`lishi. Populyatsiyani asosiy tasnifi va ekologik genetik tizimi. Populyatsiya areali. Populyatsiya individlarni soni va tarkibi. Populyatsiya dinamikasi va uni asosiy tasnifi. Populyatsiyaning genetik va ekologik birligi. Populyatsiya evolyutsiyaning elementar birligi.

• Mikroevolyusiya – populyasiya doirasida, tur ichida yuz
• beradigan evolutsion jarayonlar.
• Evolyutsion ta‘limotda hozirgi zamon genetika va ekologiya fanining
• integratsiyasi natijasida yangi yo‘nalish — mikroevolyutsiya jarayonlarini o‘rganish sohasi, ya‘ni mikroevolyutsiya haqidagi ta’limot vujudga keldi. Mikroevolyusiya haqidagi ta’limot (Xardi, Chetverikov, Dobjanskiy, Geksli, Fisher).

• Mutasiya, rekombinatsiya va irsiy o‘zgaruvchanlik evolutsiyaning boshlang‘ich materiali.
• Mutasiya so‘zi fanga 18 asrda A.Dyushen tomonidan kiritilgan. 20 asrda golland olimi de Friz mutasiya nazariyasini yaratdi.

• Mutasiyalar 4 xil: gen, xromosoma, genom, sitoplazmatik.
• Rekombinasiyada – ota-ona genlari o‘rtasida yangi kombinatsiyalar sodir bo‘ladi va hosil bo‘lgan yangi belgilar tabiiy tanlanishda o‘zgaruvchanlik manbai bo‘lib xizmat qiladi.

• Geterozigota holatdagi retsessiv mutatsiyalar tur ichidagi irsiy o’zgaruvchanlik manbai hisoblanadi.

• DNK molekulasidagi:
• bir yoki bir nechta DNK nukleotidini kamayishi;
• Bir kodondagi purin asosining pirimidin asosiga almashishi yoki nukleotidlar o’rnining almashinishi;
• bir yoki bir nechta nukleotidning DNK zanjiriga qo’shilishi;
• gen tarkibidagi nukleotidlar tartibining qayta tuzilishi;
• DNK segmentining 180 gradusga aylanib qolishi;
• Purin asosini boshqa purin asosiga yoki pirimidin asosini boshqa pirimidin asosiga almashinish holatlari gen yoki nuqtali mutatsiyalarni vujudga keltiradi.

• GTT SSS GGT GTS SSS GGT mutatsiyasini ko'rib chiqamiz:
• Birinchi tripletda timin sitozin bilan almashdi. GTT va GTS uchliklari glutamin kislotani kodlaydi, shuning uchun bu mutatsiya oqsil tarkibida hech qanday o'zgarishlarga olib kelmaydi: glu-gli-pro → glu-gli-pro.
• Boshqa hollarda, nukleotidlarni almashtirish oqsil molekulasidagi aminokislotalarning tartibini o'zgartirishi va fenotipik oqibatlarga olib kelishi mumkin.

• Mutatsiya – GTT SSS GGT → GTG SSS GGT.
• Birinchi tripletda timin guanin bilan almashdi. GTT tripleti glutamin kislotani, GTG tripleti esa gistidinni kodlaydi. Bu shuni anglatadiki, oqsilning birlamchi tuzilishi o'zgaradi:
• glu-gli-pro → gis-gli-pro. Bu fenotipik o'zgarishlarga olib kelishi mumkin.
• Nukleotidlarning qo'shilishi yoki yo'q bo’lishi ribosomadagi “o'qish” ramkasining siljishiga va aminokislotalar ketma-ketligining o'zgarishiga olib keladi. Sintezlangan oqsil o'zining birlamchi tuzilishi bilan originaldan farq qiladi. Natijada, fenotipda jiddiy o'zgarishlar yuz berishi mumkin.

• Mutatsiya – GTT SSS GGT T → GTS SSG GTT.
• DNK qismi glu-gly-pro aminokislotalar ketma-ketligini kodlaydi. Birinchi nukleotidda timin yo'qolganidan keyin aminokislotalarning ketma-ketligi o’zgaradi – liz-glu-glu. Mutagen gen yangi ma'lumotni sintez joyiga uzatadi, boshqa oqsil sintezlanadi, bu esa yangi belgining paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin.Gen mutatsiyalari fenilketonuriya (metabolitik buzilish) va albinizm (normal pigmentatsiyaning yo'qligi) kabi irsiy kasalliklarga olib keladi.

• "Filadelfiya xromosomasi" (oq qon) irsiy materialning yo'qolishiga olib kelmaydigan, xromosomalarning 9 va 22-hududlarining translokatsiyasi natijasidir. Xromosomalarning bunday qayta tuzilishi 1960 yilda surunkali miyeloid leykozni ko'plab holatlarining etiologiyasini o'rganish jarayonida topilgan.

• MUTATSIYALAR'>GENOM MUTATSIYALAR

• (2n-1)

• (2n-2)

• (2n + 1)

• Avtosomal aneupioidiya embrionning normal rivojlanishini buzadi va spontan abortlarning asosiy sabablaridan biridir

• Odamlarda 1:18 000 dan1:100 000 naisbatgacha
• tetrasomiya (48XXXX, 48XXYY, 48XXXY, 48XYYY) va pentasomiya (49XXXXX, 49XXXXY, 49XXXYY, 49XYYYY, 49XXYYY) ham kuzatiladi

• MUTATSIYALAR

• Populyatsiya (yunoncha - populus xalq, aholi ma’nosidan olingan) - bu uzoq muddat davrida muayyan bir hududda yashaydigan yoki o’sadigan bir turga mansub individlar yig’indisidir. Populyatsiyaning biologik xususiyatlaridan biri -bir populyatsiyaga oid individlar boshqa populyatsiya individlariga qaraganda erkin chatisha oladilar (Panmiksiya). Demak, populyatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidadir. Shuningdek, populyatsiya individlariga genetik geterogenlik ham xos bo’lib, bu xususiyat ularning har xil sharoitga moslanishlarni belgilaydi va evolyutsiya uchun juda muhim bo’lgan irsiy o’zgaruvchanlik imkoniyatini yuzaga keltiradi.
• Populyatsiya atamasini 1903 yilda V. Iogansen tomonidan bir turga mansub, genetik bir xil xususiyatga ega bo’lmagan individlar yig’indisini tushuntirishda keltirilgan edi. Demak, populyatsiya deganda bir turga oid bir-birlari bilan doimo bog’langan organizmlar yig’indisi e’tiborga olinadi. Chunonchi, qarag’aylar populyatsiyasi deganda o’rmonda uchraydigan qarag’ay turiga mansub barcha individlar yig’indisi e’tiborga olinadi yoki o’tloqlarda qoqi o’ti populyatsiyasi. Xonaki hayvonlarning alohida guruhlari (zotlari, podalari) va o’simliklarning madaniy guruhlari (navlari, liniyalari, klonlari va boshqalar) ham populyatsiya atamasi bilan ifodalanadi.

• Har bir populyatsiyadagi organizmlar miqdori bir me’yorda bo’lib, tashqi muhit sharoiti keskin o’zgarmaguncha u shu miqdorda saqlanib qolishi mumkin.
• Agar populyatsiya oziqa bilan ta’minlangan bo’lsa hamda unga uning dushmanlari hujum qilib turmasa, populyatsiyalardagi individlar soni ko’payib turadi, aks holda ularning soni qisqarib boradi.
• Populyatsiyalar soniga yil fasllari bo’ylab tashqi muhit sharoitining o’zgarishi ham ta’sir etib turadi. Masalan, yog’ingarchilik ko’p bo’lgan yillarda – o’simlik va hayvon populiyatsiyalarining miqdori ko’proq, kam bo’lgan yillarda esa oz bo’ladi. M:lolaqizg’aldoqlar, qo’ng’irboshlar.
• 2000 va 2001 yillarda O’zbekistonda qurg’oqchilik bo’lganligi sababli tog’ oldi hududlarda lolaqizg’aldoqlar, chitirlar, qashqar yung’ichqalar, qo’ng’irboshlar populyatsiyalari kamayib ketgan bo’lsa, yog’ingarchilik ko’p bo’lgan 2002 va 2003 yillarda esa uning aksi kuzatilgan.

• Populyatsiya zichligi

• Vaqt

• Ko’pxo’r entomofaglar

• Ixtisoslashgan entomofaglar

• EPIZOTIK HOLAT

• Tur ichidagi konkurentsiya (kurash)

• OZUQA RESURSINING CHEKLOVCHI CHEGARASI

• EKOTIZIMLARDA TIRIK ORGANIZMLAR MIQDOR ZICHLIGINI
• BOSHQARILISH MEXANIZMI

• M: sutdagi sut kislotali bakteriyalar misolida ham shunga o’xshash holatni ko’rish mumkin. Sigir yelinidagi sut odatda toza, bakteriyasiz (steril) bo’ladi. Birinchi sog’ib olingan dastlabki sutda bakteriyalar miqdori 1 ml (1 sm kub) sutda 10 ta bo’ladi deylik, shundan keyin sutni sovuqxonada saqlanmasa (sovutilgan holda) unda bakteriyalarning yashashi va ko’payishi uchun qulay sharoit tug’ilib, har 30 minutda bakteriyalar soni bir necha barobar ortib boradi va 6 soatdan so’ng 1 ml sutdagi bakteriyalar soni 45000 taga yetadi. Agar xuddi shunday sharoit bo’lib bu bakteriyalar 9 soat davomida bo’linib turganda edi ularning soni 3 mln ga yetgan bo’lar edi, biroq bunday bo’lmaydi, chunki 8-soatlarga borib bakteriyalar soni 1 mln ga yetgan paytda ularning bo’linish va ko’payish intensivligi oziqaning kamayishi, bakteriyalarning o’zlari ajratib chiqargan zaharli moddalar ta’siri natijasida qisqarib ketadi va populyatsiyalar soni stabillashadi, demak o’lish tug’ilgan individlar sonini tartibga solib turadi va populyatsiyaning doimiylik sonini ta’minlaydi.

• ТУРЛИ ОРГАНИЗМЛАР ПОПУЛЯЦИЯЛАРИДА ГЕНЕТИК ЎЗГАРУВЧАНЛИК

• Populyatsiyadagi individlar bir-biridan yoshi, jinsi bilan odatda o’zaro chatishadigan har xil avlodlarga, hayot siklining turli fazalariga beqaror guruhlarga (poda, koloniya, oila va boshqalarga) mansubligi bilan farq qiladi.
• T.A.Rabotnov populyatsiyadagi o’simliklar hayotini quyidagi davrlarga ajratib o’rgatishni taklif qiladi:
• a) Latent davri – bunda o’simlik spora, urug’ yoki mevalar holida tinim davrida uchraydi. Masalan, terakning urug’i hayotchanligini 3 – 4 kundan to 3 haftagacha saqlay oladi, ba’zi bir begona o’tlar esa (shumg’iya, zarpechak) urug’ining hayotchanligini bir necha o’n yillab saqlay oladi;
• b) Virgil davri – o’simlikning maysalik davri, ya’ni yosh o’simlikning gullashgacha bo’lgan davri;
• v) Generativ (yetilish) davri – sporolar yoki gullash va urug’ hosil bo’lish davri;
• g) Senil (qarilik) davri – o’simliklarda fiziologik jarayonlarning susayishi, generativ ko’payish xususiyatning yo’qolish davri.
• T.A.Rabotnov tushunchasiga ko’ra populyatsiyalarning invazion, normal va regressiv xillari bo’ladi. Invazion populyatsiya – o’simliklar jamoasiga endigina kirib kelayotgan populyatsiyalar, ular nihollar, yosh hamda voyaga yetgan holdagi o’simliklardan tashkil topgan bo’ladi.
• Regressiv turdagi populyatsiya generativ kupayish xususiyatini yo’qotgan populyatsiyadir. Normal turdagi o’simliklar populyatsiyasi jamoada rivojlanish davrining barcha bosqichlarini to’liq o’tkazuvchi o’simliklardir, ular spora yoki urug’lardan tortib, to voyaga yetgan o’simliklar ko’rinishida uchraydi.

• Populyatsiyaning yosh tizimi o’simlik va hayvonlarda ham bir necha omillarga bog’liq. U birinchi navbatda, balog’atga – voyaga yetish vaqti, umr ko’rish muddati, ko’payish davri muddati, avlodlar davomiyligi, ota – onasidan bir vaqtda tug’iladigan individlarning bunyoga kelish muddati, har xil jins va yoshdagi individlarning nobud bo’lish xarakteri, populyatsiyaning son jihatdan o’zgarib turish dinamikasi kabilarga bog’liq.
• O’simlik va hayvon populyatsiyaning yosh tizimiga oid misollar juda ko’p.
• Odamlarning tug’ilgan kunidan boshlab qarishigacha bo’lgan davri:
• 1. Yangi tug’ilgan bola - 1 – 10 kungacha
• 2. Emizikli davrdagi bola - 10 kundan 2 yilgacha
• 3. Go’daklik - 1 – 3 yosh
• 4. Ilk bolalik - 4 – 7 yosh
• 5. Bolalik - 8 – 12 yosh (o’g’il bolalar) 8 – 11 yosh (qiz bolalar)
• 6. O’spirinlik - 13 – 16 yosh (o’g’il bolalar) 12 - 15 yosh (qiz bolalar)
• 7. Yoshlik - 17 – 21yosh (o’g’il bolalar) 16 – 20 yosh (qizlar)
• 8. Voyaga yetishning birinchi davri - 22 – 35 yosh (erkaklar) 21 – 35 yosh (ayollar)
• 9. Voyaga yetishning ikkinchi davri - 36 – 60 yosh (erkaklar) 36 – 55 yosh (ayollar)
• 10. Yosh qaytgan (keksaygan) davr - 61 – 74 yosh (erkaklar) 56 – 74 yosh (ayollar)
• 11. Qarilik - 75 – 90 yosh (erkaklar, ayollar)
• 12. Uzoq umr ko’rish (uzoq yashash) - 90 yoshdan yuqorisi

• Populyatsiyaning fazoviy tizimi populyatsiya maydonidagi ayrim individlar va guruhlarning tarqalish xarakterini ifodalaydi. Odatda tur va ayrim populyatsiyalar ichida individlar bir tekis tarqalmaydi, chunki yashash shoriti, ya’ni oziqa resurslari, boshpana kabilar notekis taqsimlangandir.
• Populyatsiyadagi individlarning uch turdagi tarqalishi ma’lum: 1) bir tekis; 2) tasodifiy; 3) guruhli (to’da-to’da).
• Populyatsiyaning o’sish tezligi, ya’ni o’lim bilan tug’ilishning umumiy natijasi ham uning yoshi tarkibiga ta’sir etishi mumkin.
• Populyatsiyaning statistik tavsifi: tug’ilish, o’sish ,zichligi, o’lim va xak.
• Populyatsiyaga quyidagi xususiyatlar xosdir: Tug’ilish va nobud bo’lish. Populyatsiyaning katta kichikligi bir necha sabablarga asoslangan bo’ladi. Populyatsiyalar qo’shni populyatsiyadan kelgan individlar hisobiga yoki bo’lmasa tug’ilish hisobiga kengayib borishi mumkin.
• Insonlarda har 1000 kishiga bir yilda tug’iladigan bolalar soni bilan ta’riflanadi.
• Turlararo raqobatlilik populyatsiyalar va ularning individlari orasida oziqa (ovqat), yorug’lik, issiqlik, maydon yoki “yotoq joylari” uchun doimo kurash bo’lib turadi. Natijada bir tur ikkinchi turni asta-sekin siqib chiqarishi mumkin. Masalan, o’zimizda ekilgan bedazorlarda bir necha yil begona o’tlarga qarshi kurashilmasa, sekin - asta begona o’tlar bedani siqib chiqaradi, uning o’sishiga to’sqinlik qiladi.