6-mavzu. Mehnat potensiali (4 soat)

---

6-MAVZU. MEHNAT POTENSIALI (4 soat) 
(1-ma’ruza mashg‘uloti (2 soat)) 
1.
Mehnat potensiali va uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni. 
2.
Mehnat potensiali va mehnat resurslarining shakllanishida inson omili 
(2-ma’ruza mashg‘uloti (2 soat)) 
3.
O‘zbekistonda mehnat potensialining shakllanishi. 
4.
Mehnat potensialining shakllanishiga demografik omillarning ta’siri 
 
6.1. Mehnat potensiali va uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni 
 
Mehnat jarayonining asosiy sharti jamiyatda mehnat potensialining mavjud 
bo‘lishidir. Iqtisodiy adabiyotlarda hozirgacha jamiyatning mehnat potensiali 
tushunchasiga turli qarashlar mavjud bo‘lib, bu tushuncha bilan bog‘liq «mehnat 
resurslari», «ishchi kuchi» tushunchalarini undan farqlash zarurati bo‘lganligi 
sababli ushbu tushunchalar munozarali masala bo‘lib qolmoqda. 
«Potensial» atamasi ilmiy muomalaga bundan 15-20 yil oldin kiritilgan edi. 
Etimologik jihatdan u «yashirin imkoniyatlar, quvvat, kuch» ma’nosini anglatadi. 
«Potensial» tushunchasining ma’nosini keng talqin qilish uni «qandaydir vazifani 
hal etish yoki muayyan maqsadga erishish uchun xarajatga keltirilgan 
foydalanilgan imkoniyatlar, mablag‘lar, zaxira manbai; ayrim shaxs, jamiyat, 
davlatning muayyan sohadagi imkoniyatlaridir», deb qarashdan iboratdir. Shunday 
qilib, «potensial», «potensialli» degan atamalar biron-bir kishida, korxonaning 
boshlang‘ich mehnat jamoasida, umuman, jamiyatda yashirin, lekin hali o‘z 
imkoniyatlari yoki qobiliyatlarini ular hayotining tegishli sohalarida namoyon 
qilmaganligini bildiradi. Agar «mehnat resurslari» va «ishchi kuchi» tushunchalar 
o‘zida faqatgina miqdoriy xususiyatlarni mujassam etsa, bulardan farqli ravishda 
mehnat potensiali ham miqdor, ham sifat ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi. 
Ayrim iqtisodchilar mehnat potensialining miqdor ko‘rsatkichlari bevosita 
resurslar miqdoriga teng deb qarab, unga mehnat yoshidagi ishga layoqatli aholi, 
ishlayotgan o‘smirlar va pensionerlarni kiritadilar. 
Mehnat potensialining miqdor ko‘rsatkichlari faqatgina resurslarning faol 
qismi bilan cheklanib qolmaydi. Mazkur miqdorga quyidagi toifa aholi qatlamini 
ham kiritish mumkin: 
-mehnatga layoqatli aholining nofaol qismi; 
-ishlash imkoniyati va istagiga ega barcha guruh nogironlari; 
-mehnatga layoqatli yoshdagi imtiyozli pensionerlar; 
-ishlash xohishini bildirgan o‘smirlar va yoshga doir pensionerlar. 
Ushbu aholi qatlamlariga yetarli miqdordagi ish haqi va qulay mehnat 
sharoitlari bilan ta’minlangan ish joylarini taklif etish yoki kasanachilik, uyda 
o‘tirgan holda pullik ishlar va xizmatlarni bajarish, maishiy xizmat ko‘rsatish 
(kichik shohobchalarda) kabi faoliyatlarga jalb qilish yo‘li bilan ularni jamiyatning 
faol va to‘laqonli a’zosiga aylantirish mumkin. Ularning ushbu faoliyatlari esa 
mamlakatda yalpi milliy mahsulot yaratish, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish, 
moddiy resurs va zaxiralar, ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish 
samaradorligini oshirish hamda iqtisodiy taraqqiyotga erishishga bevosita ijobiy 

---

ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli yuqorida sanab o‘tilgan aholi toifalarini mehnat 
potensialining qo‘shimcha (zaxira) miqdori sifatida e’tirof etish maqsadga 
muvofiqdir. 
Bundan tashqari, potensialning faol miqdoriga mamlakatimiz hududida 
mehnat faoliyatini amalga oshirayotgan norezidentlarni (immigrantlarni) ham 
kiritish mumkin. Immigrantlarni potensial tarkibiga kiritishning sababi shundaki, 
ular ham mamlakat ishlab chiqarishida (moddiy va nomoddiy sohalarda) ishtirok 
etadi, iqtisodiyot tarmoqlarida o‘z ishchi kuchini namoyon qiladi, aqliy va 
jismoniy salohiyatini safarbar etadi. Garchi, norezidentlar o‘z mehnat faoliyati 
natijasidan olgan daromadlarining asosiy qismini o‘zlari olsalar-da, lekin mamlakat 
hududida o‘z ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq xarajatlarni (oziq-ovqat, dam 
olish, uy-joy ijarasi, kommunal, transport, uy-ro‘zg‘or), daromad solig‘i va boshqa 
ijtimoiy to‘lovlarni amalga oshiradilar. Bu esa byudjet tushumlari va naqd pul 
aylanmasida o‘z aksini topadi.
Biroq, O‘zbekiston iqtisodiyotining bugungi holati uchun mazkur toifa 
ahlining ishtiroki u qadar sezilarli bo‘lmasa-da, mamlakatimizda faoliyat 
ko‘rsatayotgan xorijiy elchixona va vakolatxonalari, xalqaro tashkilotlarning 
hududiy, mintaqaviy bo‘limlari, qo‘shma korxonalar, xorij firmalari, dilerlik 
kompaniyalari, xorij korxonasi filial va shu’balari hamda hamkorlik tashkilotlarida 
norezidentlar mehnat va tadbirkorlik faoliyatlarini amalga oshirmoqdalar. Demak, 
bugungi kunda mamlakatimizda immigrantlar xizmati asosan xorijiy ulush yoki 
tegishlilikka ega bo‘lgan korxona va tashkilotlarda kuzatilmokda. Shuningdek, 
ularning mustaqil tarzda mamlakat mehnat bozorida paydo bo‘lishi va o‘z ishchi 
kuchini namoyon etishi kam uchraydigan hodisadir. 
Iqtisodiyoti jadal rivojlangan, sanoat va ishlab chiqarish keng taraqqiy etgan, 
iqtisodiy o‘sish sur’ati talabiga nisbatan kam mehnat potensialiga ega 
mamlakatlarda (AQSh, Kanada, Rossiya, Germaniya, Avstriya, Fransiya, Koreya) 
immigrantlar 
alohida 
ahamiyatga 
ega. 
Mazkur 
davlatlarning 
iqtisodiy 
imkoniyatlaridan unumli foydalanish uchun milliy ishchi kuchining o‘zi yetarli 
emas, natijada qo‘shimcha ishchi kuchiga talab paydo bo‘ladi. Bu talab esa o‘z-
o‘zidan muhojirlar mehnati orqali qondiriladi. Demak, bir so‘z bilan aytganda, 
mehnat potensialida immigrantlar ham o‘z o‘rni va ahamiyatiga ega. 
Mehnat potensialining sifat ko‘rsatkichlarini belgilovchi dastlabki omil, inson 
resurslarining jismoniy holati va sog‘liq darajasihisoblanadi. Xar bir kishi to‘la-
to‘kis hayot kechirish va o‘zi tanlagan mehnat faoliyati sohasida ishlay olishi 
uchun muayyan sog‘liq hamda jismoniy rivojlanish darajasiga ega bo‘lishi kerak. 
Ushbu ko‘rsatkich shaxsning jismoniy imkoniyatlari, quvvati va salohiyatini 
belgilaydi. Aynan ushbu imkoniyatlargina ishlab chiqarishni tashkil etish, samarali 
boshqarish va iqtisodiyotni yuritish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Mehnat potensialini tadqiq etishda ularning tegishlilik xususiyatlariga ko‘ra 
o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki u tegishlilik darajasiga ko‘ra, o‘ziga 
xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bir-biridan farqlanuvchi shaxsiy, tarmoq va hududiy 
ko‘rsatkichlar tizimidan iborat. 
Miqdor ko‘rsatkichi xodimlar (asosiy va o‘rindosh) soni, ish kunlari miqdori, 
ish vaqti davomiyligi hamda xodimlarning ishlagan kun va soatlari miqdorida o‘z 

---

aksini topadi. Mazkur ko‘rsatkichlar orqali korxonaning xodimlar bilan 
ta’minlanganlik darajasi, bajarilgan ish hajmi, bitta xodimning bajargan ishi, 
mahsulot ishlab chiqarishga ketgan vaqt sarfi va mehnat unumdorligi kabilarni 
aniqlash mumkin. 
Sifat ko‘rsatkichlari xodimlarning yosh, jins, ma’lumot, kasb-malaka, tajriba-
ko‘nikma tarkibi bilan ifodalanadi. Shuningdek, xodimlar shtat jadvalining 
ma’muriy, boshqaruv, maxsus, xizmat ko‘rsatuvchi va yordamchi kabi 
personallarga bo‘linishini ham ularning sifat ko‘rsatkichlari deb qarash mumkin. 
Korxona kadrlari tarkibining sifat ko‘rsatkichi qanchalik yuqori bo‘lsa, faoliyati 
shunchalik darajada rivojlanadi. O‘zida oliy ko‘rsatkichli mehnat potensialiga ega 
bo‘lgan korxona yuqori raqobatbardoshlikka ega bo‘ladi. Chunki, tashkilot rivojini 
aynan malakali kadrlar ta’minlaydi. Shu bois bozor iktisodiyoti sharoitida 
korxonalar ularni ishga olish uchun harakat qiladilar va buning uchun o‘zaro 
«kurashadi»lar. Mazkur raqobatda ular qulay mehnat sharoiti va yuqori ish haqini 
asosiy qurol qilib oladilar. Demak, miqdor va sifat ko‘rsatkichlarning o‘zaro 
uyg‘unligi hamda mutanosibligi korxonada unumdorlik va taraqqiyotning bosh 
omilidir.