6-mavzu: Ilmiy uslub. Sohaviy terminlarning leksik xususiyatlari

GRAMMATIKA: ILMIY USLUB VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Ilm-fan sohasida qo’llaniluvchi nutq uslubi ilmiy uslub hisoblanadi. Ilmiy uslub daliliy ma’lumotnomalar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga (ta’rif-qoidalarga) ega bo`lish, atamalarining keng qo’llanilishi bilan boshqa uslublardan farq qiladi.
Ilmiy uslub ham o’z ichida ikki guruhga bo`linadi: 1) sof ilmiy uslub; 2) ilmiy-ommabop uslub.
Sof ilmiy uslub muayyan fan sohasidagi kishilarga nisbatangina qo’llaniladi. Shuning uchun bu uslubda fanning ma’lum sohasiga doir atamalar keng qo’llaniladi.
Ilmiy-ommabop uslubda esa fan yutuqlarini keng ommaga yetka­zish maqsad qilinadi. Shuning uchun bunday uslub publitsistik uslubga yaqinroq bo’ladi. Ma’lum fan sohasiga doir atamalar qo’llanilsa ham, lekin bu atamalar xalqqa tushunarli bo`lishi uchun izohlanadi.
Sof ilmiy uslubning o`zi ham fan tarmoqlari bo’yicha bir-biridan farq­lanadi. Masalan, matematika uslubi bilan tarix yoki adabiyot­shunoslik uslubi bir xil emas. Тarix va adabiyotshunoslik uslubi publitsistik uslubga yaqinroq tursa, matematika fanining bayon qilish uslubida eng yuqori darajadagi mavhumlashtirish, turli xil formulalar, shakliy ifodalar orqali ilmiy xulosalarni bayon qilish kuchli bo`ladi.
Demak, ilmiy uslub fan, texnika bilan bog‘liq bo‘lgan nutq uslubi bo‘lib, u o‘z ichida yana ilmiy-texnikaviy, ilmiy-ommaviy, ilmiy-hujjatiy, o‘quv-ilmiy kabi bir qancha turlarga bo‘linadi. Ilmiy-texnikaviy uslubda maqola, monografiya, ilmiy ma’ruzalar yoziladi. Til nuqtayi nazaridan qat’iy ilmiy-akademik uslubda, faqat sohaga tegishli mutaxassislar tushunadigan uslubda bayon qilinadi. Ilmiy-ommabop uslub esa axborot ommabop, ya’ni soha bo‘yicha mutaxassis bo‘lmagan kishilar tushuna oladigan uslubda tushuntirishdir.
Ilmiy uslub ta’riflar, atamalar, qoidalardan iborat bo‘lib (masalan, Saylov kvotasi – bir deputatning saylanishi uchun zarur bo‘lgan eng kam ovoz miqdori), muallif har bir ma’lumotga xolis baho berishi kerak. Axborotni aniq ifodalash uchun ko‘proq sxema va chizmalardan foydalanish mumkin, shu bilan birga ortiqcha so‘zlarni ishlatmaslikka, tushunarli, sodda gap qurilmalaridan foqdalanishga harakat qilish kerak. Atamalarni keng qo‘llash ushbu uslubning eng asosiy xususiyatidir. Uslubiy bo‘yoqdor so‘zlar va obrazli vositalar ishlatilmaydi.